Jean Sibelius (1865-1957) was een Finse componist die beroemd is om zijn symfonieën, het symfonisch gedicht Finlandia en de Karelia Suite. Nadat Sibelius een muziekrevival op gang bracht in zijn geboorteland, een boegbeeld werd voor de Finse nationalistische beweging en wereldwijde bekendheid verwierf met zijn muziek, publiceerde hij tijdens de laatste 30 jaar van zijn leven echter geen nieuw werk meer.
Jonge jaren
Johan Sibelius (hij veranderde zijn naam later in Jean) werd geboren op 8 december 1865 in Hämeenlinna in het zuiden van Finland. In die tijd was Finland een autonoom groothertogdom en onderdeel van het Russische Rijk. Jean verloor zijn vader, een dokter, aan tyfus toen hij nog maar twee jaar oud was en dus werd hij opgevoed door zijn moeder, Maria, en zijn grootmoeder die beiden Zweeds spraken, destijds de taal van de hogere klassen. Jean leerde goed viool spelen - zijn leraar was de dirigent van het plaatselijke Russische garnizoen - en hij kon al op tienjarige leeftijd zijn eigen stukken componeren.
Sibelius was van plan rechten te gaan studeren, maar veranderde van gedachten en besloot een carrière in de muziek na te streven. Sibelius ging in 1886 naar het Conservatorium van Helsinki en studeerde daar twee jaar. Een van zijn leraren was Martin Wegelius (1846-1906), die het Helsinki Muziekinstituut had opgericht (dat later, toepasselijk, werd omgedoopt tot de Sibelius Academie). Een andere leraar die Sibelius beïnvloedde, ditmaal van bijna dezelfde leeftijd als zijn leerling, was de pianist en componist Ferruccio Busoni (1866-1924). Sibelius ging muziek studeren in Berlijn en Wenen voordat hij in 1891 terugkeerde naar Finland waar hij zijn geld verdiende met lesgeven. Tenslotte was ook het werk van mede-Scandinaviër Edvard Grieg (1843-1907) van invloed op de jonge componist. Grieg investeerde niet alleen zijn ervaring en geld om Sibelius te helpen, maar misschien nog belangrijker: hij liet ook zien dat een componist zelfs als hij niet uit het traditionele muzikale hart van Midden-Europa kwam, toch internationale bekendheid kon krijgen,.
Sibelius werd beïnvloed door zowel het landschap als de muziek van zijn eigen land. Hij zei ooit: "Geef mij maar de eenzaamheid van het Finse bos of van een grote stad" (Thompson, 170) en een belangrijke culturele invloed onderging hij van de Kalevala, een 19e-eeuws episch gedicht gebaseerd op Finse volksverhalen. Een van de eerste grote werken van de componist was het symfonisch gedicht Kullervo, dat gebaseerd was op de Kalevala. Een symfonisch gedicht, ook wel een toondicht genoemd, is een symfonisch werk geïnspireerd door een niet-muzikaal onderwerp. Sibelius verklaarde ooit zijn trouw aan dit genre: "Hierin kan ik me vrij bewegen zonder het gewicht van de traditie te voelen" (Sadie, 296). Kullervo bestaat uit vijf delen en heeft een orkest, solisten en een mannenkoor. Het was een enorm succes in 1892 en de carrière van Sibelius was begonnen.
Sibelius' muziek zou een Finse inslag blijven houden, maar hij gebruikte niet direct volksmuziek. In 1893 begon hij te werken aan zijn Lemminkäinen-suite (ook bekend als Vier Legenden), vier symfonische gedichten gebaseerd op de avonturen van de Finse volksheld Lemminkäinen die voorkomt in de Kalevala. Het beroemdste van het kwartet is Tuonelan joutsen (De zwaan van Tuonela) waarin Sibelius een Engelse hoorn het geluid van de zwaan laat weergeven terwijl strijkers en harp de rivier voorstellen waarop de zwaan glijdt. Tuonelan joutsen was eigenlijk geschreven als prelude voor een opera, maar de componist liet het grotere project varen. Twee andere symfonische gedichten geïnspireerd door lokale folklore waren En saga en Skogsrået (De bosnimf). De instrumentale muziek van Karelia werd in 1893 door de componist gerarrangeerd tot een orkestsuite.
Karakter en gezin
De muziekhistoricus M. Steen geeft de volgende fysieke beschrijving van Sibelius in zijn jeugd: "Hij was toen lang, met borstelig chocoladekleurig haar en een snor. Hij zei zelf dat hij een leeuw kon bedwingen met de blik van zijn doordringende, blauwe, valkachtige ogen." (738)
Omdat verschillende van zijn werken geïnspireerd waren op Finse literatuur, werd Sibelius sterk geassocieerd met de nationalistische beweging. Deze band werd versterkt toen de componist trouwde met Aino, de dochter van een Finse nationalist, generaal-majoor Järnefelt. Aino bracht geld in het laatje door haar vertalingen van Franse literatuur en het echtpaar kreeg vijf dochters. Sibelius was een zware drinker. Hij was niet erg goed in het beheren van zijn financiën en had bijna altijd schulden, totdat de Finse staat hem in 1897 redde door hem een staatspensioen toe te kennen. Dit kon gelden als een soort compensatie voor het feit dat hij er niet in slaagde de felbegeerde positie van muziekprofessor in Helsinki te bemachtigen. De componist ontving ook giften van verschillende particuliere weldoeners. Desondanks zorgden Sibelius' alcoholisme en slechte financiële beheer voor een voortdurende druk op zijn huwelijk.
Vanaf 1904 woonde Sibelius in een groot, speciaal voor hem gebouwd huis dat hij Ainola noemde aan het Tuusula meer buiten Järvenpää, zo'n 38 kilometer ten noordoosten van Helsinki. De grote houten villa staat er nog steeds, afgezonderd in een perceel vol dennen- en berkenbomen. De componist reisde veel en bracht tijd door in Engeland, Italië en Bohemen, maar hij keerde steeds terug naar Ainola. Hij wandelde door de bossen in de buurt van zijn huis, en als dat niet kon, droeg Sibelius een luciferdoosje gevuld met mos in zijn zak, zodat hij zichzelf kon herinneren aan de geur van de natuur wanneer hij maar wilde. Ainola was gevuld met de indrukwekkende verzameling Finse kunst van de componist. Hij luisterde tot diep in de nacht naar grammofoonplaten en rookte de dure sigaren die tabaksfabrikanten maar al te graag gratis leverden aan een van 's werelds beroemdste sigarenliefhebbers.
Finlandia
Sibelius voltooide zijn opzwepende symfonische gedicht Finlandia in 1899, maar omdat hij altijd wel wat aan zijn werk sleutelde, herzag hij het in 1900. Hoewel het stuk symbolisch is geworden voor Scandinavië en de Finse nationalistische beweging, was het eigenlijk geschreven voor een veel alledaagser doel: geld inzamelen voor een pensioenfonds van de pers in Helsinki. Het stuk werd gespeeld als finale van een optocht ter ere van de Finse geschiedenis en cultuur. Het werk zweepte aanhangers van nationalistische bewegingen op en daarom werd het verboden door de Russische tsaar Nicolaas II (r. 1894-1918). Tegenwoordig geldt Finlandia als het beroemdste werk van Sibelius, maar de componist was zelf al een beetje verbijsterd over de populariteit ervan, omdat hij het een "vrij onbeduidend stuk vond in verhouding tot de rest" (Steen, 739).
Symfonieën en latere werken
Vanaf 1899 schreef Sibelius zeven symfonieën, waarvan de zevende in 1924 werd voltooid. Hij schreef ook een achtste symfonie in 1929, maar omdat hij daar niet tevreden over was, vernietigde hij alle sporen ervan. Je kunt je voorstellen hoe het manuscript in de grote open haard van Ainola terechtkwam. De muziekhistoricus Robert Layton merkt op dat "maar weinig componisten zich sterker met de natuur identificeerden dan Sibelius. De zeven symfonieën vormen de kern van zijn prestatie en omspannen zijn creatieve carrière als een alpenketen" (Arnold, 1685). Muziekcritici zien zijn stijl steeds soberder worden naarmate de symfonieën vorderen, wat misschien niet losstaat van de diagnose van keelkanker in 1908. De componist schreef over de symfonie echter ooit dat deze een "strengheid van vorm en diepgaande logica [vereist] die een innerlijke verbinding creëert tussen alle motieven" (Sadie, 388). Meer poëtisch zei Sibelius ooit dat een symfonie "een rivier moet zijn met ontelbare zijrivieren die hem voeden voordat hij zich majestueus verbreedt en uitmondt in de zee" (Layton, 2012).
Vanaf de Vierde Symfonie raakte Sibelius meer en meer gesteld op het gebruik van korte melodische en ritmische motieven die hij herhaalt en uitbreidt door het hele werk heen, een techniek die bekend staat als ostinato. Hij geeft vaak de voorkeur aan houtblazers en zet deze af tegen de meer ingetogen strijkerssectie.
Sibelius bleef symfonische gedichten schrijven zoals Pohjolan tytär (Pohjola's dochter, 1906) en Oinen ratsastus ja auringonnousu (Nachtrit en zonsopgang). Een ander instrumentaal is de muziek voor het toneelstuk Pelléas et Mélisande van Maurice Maeterlinck. Belsazars gästabud (Het feest van Belsassar) werd ook op partituur gezet door Sibelius in 1906. Zijn Valse triste uit 1904 was een succes in binnen- en buitenland. In 1905 herzag de componist zijn vioolconcert dat twee jaar eerder voor het eerst was uitgevoerd. Hij keerde kort terug naar de kamermuziek met zijn Strijkkwartet in D klein (Voces intimae), gecomponeerd in 1909.
Zoals reeds vermeld, leed Sibelius aan keelkanker. Hij werd behandeld met een reeks operaties vanaf 1908, die hem uiteindelijk genazen. Toch slaagde hij erin om door Europa te toeren om zijn werk te presenteren, en daarna deed hij hetzelfde in de Verenigde Staten. De bekendheid van de componist werd ook enorm bevorderd door een serie grammofoonplaten met zijn muziek. Eenmaal op middelbare leeftijd verminderde Sibelius zijn componeerarbeid, hij schreef zelfs nog maar vier grote werken. Deze omvatten een partituur voor een productie van The Tempest van William Shakespeare in 1925 en het zeer gewaardeerde symfonische gedicht Tapiola in 1926. Sibelius werd door zijn uitgever Breitkopf & Härtel gevraagd om een verklarend gedicht bij Tapiola te schrijven. Hij schreef:
Wijd verspreid staan ze, de schemerige bossen van het Noordland,
Oude, mysterieuze, broedende woeste dromen;
In hen woont de machtige god van het bos.
En bosspoken weven in de duisternis magische geheimen.
(Layton, 1996)
In zijn laatste drie levensjaren schreef Sibelius helemaal geen muziek meer en werd hij zelfs terughoudend in het praten over zijn werk. Misschien was hij te zelfkritisch geworden, zoals we weten van zijn Achtste Symfonie, en kon hij zichzelf er niet toe brengen om werken die hij in deze periode componeerde openbaar te maken, ondanks het feit dat hij prestigieuze opdrachten kreeg. Toen hij in 1919 zijn Vijfde Symfonie aan het herzien was, klaagde Sibelius al in zijn dagboek: "Mijn hart zingt, vol droefheid - de schaduwen worden langer" (Layton, 2012).
De wereld van de klassieke muziek was zeker veranderd na de Eerste Wereldoorlog, maar Sibelius was, tenminste tijdelijk, doorgegaan in een grotendeels onveranderde romantische stijl die hij zelf omschreef als "het aanbieden van puur bronwater" in een tijd waarin anderen "cocktails van verschillende tinten mixten" (Arnold, 1685). Ondanks de nieuwe trends van componisten als Igor Stravinsky (1882-1971) en Béla Bartók (1881-1945) bleef de muziek van Sibelius in de jaren 1930 en 1940 razend populair in zowel Engeland als Noord-Amerika.
Belangrijkste werken van Sibelius
De populairste werken van Jean Sibelius zijn:
7 symfonieën
Kullervo, koorsymfonie (1892)
En saga, orkestwerk (1892-1902)
Lemminkainen Legenden, symfonisch gedicht voor orkest (1893-7)
Karelië-suite, (1893)
Finlandia, symfonisch gedicht (1899)
Vioolconcert (1903-5)
Valse Triste (1904)
Pohjolan tytär, symfonisch gedicht - Pohjola's dochter (1906)
Strijkkwartet in D klein, ok bekend als Voces intimae (1909)
The Tempest-suite (1925)
Tapiola, symfonisch gedicht (1926)
Sibelius was enorm populair tijdens zijn leven - luisteraars van een Amerikaans radiostation riepen hem in de jaren 1930 uit tot populairste componist ter wereld - maar zijn zelfopgelegde zwijgen tijdens zijn laatste drie decennia droeg niet bij aan het bestendigen van zijn roem na zijn dood. Toch was hij er misschien tevreden mee om net als iedereen halverwege zijn 60e met pensioen te gaan. Uiteindelijk nam de waardering voor Sibelius als groot componist af tot middelmatig.
Hoewel er in het laatste deel van de 20e eeuw een opleving van de belangstelling was en sommige van zijn werken nog steeds hoog worden aangeschreven door muziekcritici, zijn er ook die wijzen op de inconsistenties in het grote oeuvre dat Sibelius heeft geproduceerd. Zoals de muziekhistoricus C. Schonberg opmerkt: "Het valt niet te ontkennen dat een grote hoeveelheid werk van Sibelius - en hij was een productieve componist - uit minder gedenkwaardige stukken bestaat. Zijn vioolwerken, afgezien van het concert in D-mineur, zijn salonstukken, en zijn liederen zijn competent zonder op te vallen...[maar] in de komende jaren is de kans groot dat de muziek van Sibelius een prominentere plaats zal innemen dan nu het geval is" (454). Er bleven trouwe aanhangers van Sibelius, vooral in de Angelsaksische wereld, maar ook zelfs nog in Duitsland, waar hij bijna totaal vergeten was. De gevierde dirigent Herbert von Karajan (1908-1999) nam het Berlijns Filharmonisch Orkest over in 1955 (hij zou het de daaropvolgende 34 jaar blijven dirigeren), en hij stond erop dat bij zijn allereerste concert de Vierde Symfonie van Sibelius op het repertoire zou staan. De groeiende lijst van grote dirigenten die complete cycli van Sibelius' werk hebben opgenomen, toont aan dat von Karajan niet de enige was in zijn bewondering.
Overlijden & nalatenschap
Tegen het einde van zijn leven werd Sibelius een soort kluizenaar in Ainola, hoewel hij daar veel voorname bezoekers ontving, zoals de Finse president voor zijn 85e verjaardag. Jean Sibelius overleed op 20 september 1957 in Järvanpää; hij werd 92 jaar. Zijn staatsbegrafenis werd gehouden vanuit de kathedraal van Helsinki en hij werd begraven in zijn geliefde Ainola. Tegenwoordig is Ainola een museum gewijd aan de componist.
Finlandia blijft Sibelius (en Finland) op allerlei vreemde plaatsen vertegenwoordigen; het werd bijvoorbeeld gebruikt in de soundtracks van twee Hollywood-kaskrakers uit 1990: The Hunt for Red October en Die Hard 2. Hij werd herdacht met monumenten en wedstrijden met zijn naam en zijn manuscripten maken nu deel uit van UNESCO's Memory of the World-programma. Gezien de diepe indruk die de natuur op hem heeft gemaakt, is het verleidelijk om te denken dat het eerbetoon dat de componist zelf het mooist zou vinden, de vernoeming naar hem is van de kleine planeet die in 1936 door een Finse astronoom werd ontdekt. Deze planetoïde draait om de zon en heet nu 1405 Sibelius.
