Georges Bizet (1838-1875) was een Franse romantische componist die vooral bekend werd door zijn opera Carmen en de instrumentale muziek voor het toneelstuk L'Arlésienne. Geen van zijn eerdere opera's had een groot succes gekend, en zelfs Carmen had enkele maanden nodig om publiek en lovende kritieken te krijgen; te laat voor de componist, die op 36-jarige leeftijd stierf aan een hartaanval.
Jeugd
Alexandre César Leopold Bizet (later kortweg Georges Bizet) werd geboren in Parijs op 25 oktober 1838. Zijn vader Adolphe Bizet was pruikenmaker en kapper, maar hij gaf ook af en toe zangles. Georges' moeder Aiméé Delsarte was de dochter van een succesvol zakenman. Zij had ook muzikaal talent en speelde piano. Georges toonde al op jonge leeftijd zijn grote muzikale talent en werd op negenjarige leeftijd ingeschreven aan het conservatorium in Parijs (een jaar jonger dan gewoonlijk was toegestaan, maar zijn tante en oom van moederskant trokken aan een paar touwtjes). In 1855, toen hij nog maar 17 was, schreef Georges zijn Symfonie in C. Georges was een sterleerling aan het conservatorium waar hij in 1857 de Prix de Rome won, samen met verschillende andere prijzen zoals voor compositie; zijn inzending was de eenakter Le docteur miracle. Andere prijzen won hij voor zijn piano- en orgelspel en voor twee cantates, David en Clovis et Clotilde.
Een van Bizets compositieleraren was Fromental Halévy (1799-1862), veelbetekenend genoeg een operacomponist. Bizet werd een groot bewonderaar van de Duitse operacomponist Giacomo Meyerbeer (1791-1864), die hij omschreef als "een daverend dramatisch genie" (Schönberg, 269). Ook van invloed op de jonge componist was Charles Gounod (1818-1893), die de opera Faust (1859) componeerde. Boven alles geloofde Bizet in de kracht van melodieën en hij bewonderde ieder die de kunst verstond om deze te produceren.
Na zijn afstuderen in 1858 ging Bizet naar Rome - betaald met zijn prijzen - waar hij de volgende drie jaar doorbracht met componeren en het bezoeken van de oudheden. Bizet genoot van Italië en leerde zichzelf kennen. Hij zei: "Ik begin mezelf als kunstenaar te zien, maar wat een gejammer, wat een mislukkingen" (Steen, 585). In Italië componeerde hij een komische opera, Don Procopia (pas in 1906 uitgevoerd) en verschillende orkestwerken, maar niet de mis die hij als voorwaarde voor zijn subsidie had moeten maken. De orkestwerken zouden worden herschikt tot de Roma-symfonie van de componist, die pas in 1871 volledig tot zijn tevredenheid werd voltooid. In de Italiaanse hoofdstad kreeg Bizet echter ook voor het eerst het probleem met zijn keel dat hem de rest van zijn leven zou plagen.
Persoonlijk leven en karakter
De muziekhistoricus C. Schonberg geeft de volgende samenvatting van Bizet's karakter en uiterlijk:
Er was in de muziek niets wat hij niet aankon - deze mollige, kortharige jongeman die altijd elegant gekleed ging en voortdurend knabbelde aan snoep, gebak, chocolade en petits four. (Om bij Bizet in een goed blaadje te komen moest je zoetigheden meenemen).
(375)
Bizet had in het huis van zijn ouders een affaire met een dienstmeisje , Marie Reiter, die in juni 1862 een kind ter wereld bracht. In de jaren 1860 woonde Bizet met zijn vader in Le Vésinet buiten Parijs, waar ze naast elkaar een bungalow hadden. Hier wandelde de componist graag met zijn hond langs de Seine. Op 3 juni 1869 trouwde Bizet met de tweede dochter van zijn vroegere lerares, Geneviève Halévy. Het koppel had al enkele jaren een romantische verhouding en was verloofd sinds 1867, maar de familie van Geneviève hield de verbintenis tegen. Het huwelijk met Geneviève's royale bruidsschat verloste Bizet van zijn financiële zorgen. Het echtpaar kreeg een zoon, Jacques, geboren in 1872.
Opera's en suites
Bizet had een goede boterham kunnen verdienen als pianovirtuoos, maar hij componeerde liever. Hij zei eens: "Ik ben niet gemaakt voor de symfonie; Ik heb het theater nodig, ik kan niet zonder" (Thompson, 121). Hij keerde terug naar Parijs in 1860 en begon zijn droom na te jagen om opera's te schrijven. In deze periode schreef hij Ivan IV, maar dit werk bleef onvoltooid. Een andere opera, Jean Le Terrible, is verloren gegaan. Zijn eerste geënsceneerde opera ontstond in 1863, dankzij de steun van de theaterdirecteur Léon Carvalho die geld te besteden had door een overheidssubsidie die specifiek was gericht op het helpen van voormalige Prix de Rome-winnaars. Bizet werd gekozen en hij bedacht Les pêcheurs de perles (De parelvissers). Helaas waren publiek en critici in het Théâtre-Lyrique in Parijs niet bijzonder onder de indruk en kreeg de opera slechts 18 voorstellingen. Vandaag de dag is één lied uit deze opera nog steeds populair, Au fond du temple saint, een duet uit het eerste bedrijf, en de opera beleefde in de 20e eeuw een revival. Het is waar dat het libretto, modieus gesitueerd in Ceylon (het huidige Sri Lanka), te wensen overliet, een feit dat de schrijvers betreurden toen ze later het grote talent beseften van de componist die het had besteld; zelf beschreven ze het als "die witte olifant" (Schönberg, 375). Een criticus verklaarde veelzeggend: "Er zaten geen vissers in het libretto en geen parels in de muziek" (Steen, 587).
Bizet liet zich niet afschrikken door de tegenslag en bleef opera's schrijven terwijl hij een inkomen verdiende met het schrijven van onopvallende liederen en pianowerken voor muziekuitgevers, het geven van pianolessen en het spelen op theaterrepetities. In december 1867 ging Bizets opera La jolie fille de Perth (Het mooie meisje van Perth) in première die deels gebaseerd was op de gelijknamige roman van Sir Walter Scott (1771-1832), opnieuw dankzij Carvalho, maar het werk was alweer een teleurstelling en haalde net als Les pêcheurs de perles slechts 18 uitvoeringen. Wederom was de grootste zwakte het libretto.
De Frans-Pruisische Oorlog (1870-71) veroorzaakte de sluiting van theaters in Parijs, en Bizet sloot zich aan bij de Nationale Garde (hoewel hij dankzij zijn Prix de Rome-overwinning was vrijgesteld van dienst). Bizet bemande een verdedigingsfort in Parijs en hielp in een van de ziekenhuizen van de hoofdstad. Gelukkig duurde het conflict niet lang en nog in 1871 voltooide Bizet zijn Jeux d'enfants (Kinderspelen), een suite van stukken voor pianoduet. Het volgende jaar in mei werd Bizet's opera Djamileh opgevoerd in de prestigieuze Opéra-Comique in Parijs, maar het was opnieuw een mislukking, dit keer met slechts elf uitvoeringen (de opera zou pas in 1938 worden hernomen). Nog steeds overtuigd van zijn muzikale ideeën ondanks alle tegenslagen, wist Bizet wat hij wilde schrijven, ongeacht wat de critici dachten, zelfs als hij veel privémomenten van twijfel had. Zoals de componist ooit opmerkte: "Ik heb de moed om Rafaël te verkiezen boven Michelangelo, Mozart boven Beethoven, Rossini boven Meyerbeer" (Schönberg, 375).
Ook in 1872 kreeg Bizet de opdracht om de instrumentale muziek te schrijven voor L'Arlésienne (Het meisje uit Arles), een toneelstuk van Alphonse Daudet (1840-1897) gebaseerd op diens eigen novelle. De muziek (tegenwoordig verzameld in twee suites) bevat een ongewone altsaxofoonsolo en blijft een populair stuk in het concertrepertoire. Bij het uiterst melodieuze menuet uit Suite nr. 1 vraagt de luisteraar zich af wat er van Bizets carrière had kunnen worden als die langer had geduurd.
In 1873 zette Bizet zijn droom om een succesvolle opera te schrijven voort en hij begon met het componeren van Don Rodrigue, maar voltooide deze nooit. In 1875 was de ouverture Patrie een groot succes en werd de componist onderscheiden als Chevalier van het Legioen van Eer. Bizet was nu klaar voor zijn kenmerkende meesterwerk en deze keer werd er geen risico genomen met het libretto. Deze opera, zijn beste werk, werd in 1872 in opdracht van Camille du Locle gemaakt (die ook Djamileh had besteld).
Carmen
Bizet voltooide Carmen in 1874. Het verhaal van de vierakter vertelt over een zigeuner genaamd Carmen en is gebaseerd op de gelijknamige novelle uit 1845 van Prosper Mérimée (1803-1870). Het libretto is van Henri Meilhac en Ludovic Halévy (neef van Fromental Halévy). In zijn oorspronkelijke vorm werd het verhaal verteld door middel van gesproken dialogen in plaats van recitatief (melodische spraak).
Het verhaal speelt zich af in Sevilla en laat korporaal Don José verliefd worden op de zigeunerin Carmen, die in een sigarettenfabriek werkt, maar hij raakt gefrustreerd als ze wordt gearresteerd. Don José probeert Carmen vrij te krijgen, maar wordt zelf vastgezet. Beiden worden vrijgelaten, maar Carmen wordt op haar beurt verliefd op een stierenvechter genaamd Escamillo. Carmen en Escamillo besluiten te ontsnappen in het gezelschap van een groep smokkelaars, maar Don José zet de achtervolging in. Escamillo en Don José vechten, de laatste wordt vervolgens getroost door zijn vriendin Micaëla. Carmen belooft zichzelf aan Escamillo als hij zijn volgende stierengevecht wint, maar Don José steekt haar neer en doodt haar terwijl ze buiten de arena wacht. Na de overwinning verlaat Escamillo ondertussen de arena met een aanbiddende menigte. Triomf en tragedie.
Carmen's krachtige partituur bevat opzwepende segmenten - waaronder de zonder twijfel meest herkenbare ouverture van alle opera's - samen met ongewone percussie-instrumenten zoals castagnetten en tamboerijnen. Zelfs de Entr'acte is een meesterwerk van melodie (Herbert von Karajans versie wordt hier aanbevolen).
Carmen ging in première in de Opéra-Comique op 3 maart 1875. Het was aanvankelijk geen succes; het publiek in de Opéra-Comique was meer gewend aan lichte drama's met veel sentimentaliteit en een happy end om hen iets mee te geven op weg naar huis. Critici en pers waren aanvankelijk verontwaardigd over het verismo-verhaal van Carmen met zijn immorele personages. Het werk was ook vernieuwend omdat het de eerste gesproken komische opera was, de eerste met een enigszins onwaarschijnlijke heldin en de eerste die eindigde in een ware tragedie. Ook de partituur bevatte volop originele episodes. Componisten als Giacomo Puccini (1858-1924) zouden later hun specialisme maken van deze aanpak, maar voorlopig wisten critici en publiek niet helemaal wat ze van deze nieuwe benadering van opera moesten denken.
Bizet, opnieuw verslagen en gedeprimeerd door de lauwe publieke reactie, noemde zijn opera "een duidelijke en hopeloze flop" (Schönberg, 376). Dit was overdreven en bovendien beseften ingewijden heel goed wat ze zagen en hoorden. Pjotr Iljitsj Tsjaikovski (1840-1893) merkte op (toen het lot van de productie nog onbeslist was) dat Carmen "in het volgende decennium de populairste opera ter wereld zou worden" (Sadie, 305); hij kreeg geen ongelijk. De componist werd later alleen maar enthousiaster over de opera: "Naar mijn mening is het een meesterlijk werk in de volle zin van het woord, d.w.z. een van die werken die voorbestemd zijn om de muzikale inspanningen van een heel tijdperk in de grootste mate te weerspiegelen" (Panenka). De (toen) meest gerespecteerde van alle operacomponisten, Richard Wagner (1813-1883) prees Bizet: "Hier is, godzijdank, eindelijk voor de verandering iemand met ideeën in zijn hoofd" (Schönberg, 377). De steun van zwaargewichten werd vervolgd toen Johannes Brahms (1833-1897), die de opera 20 keer zag, publiekelijk verklaarde dat hij best bereid was naar de uiteinden van de aarde te lopen om Carmens schepper te kunnen omhelzen.
Uiteindelijk vergaten zowel de critici als het publiek – in Frankrijk en daarbuiten – de meer schokkende fragmenten en werden ze gewonnen door het pure drama van het geheel en door die prachtige, meeslepende partituur. Carmen werd opgevoerd in Wenen in oktober (na te zijn ingekort en van een Duits recitatief voorzien door Bizet's vriend Ernest Guiraud), in Londen in juni 1878 en in New York in oktober 1878. Uiteindelijk werd Carmen inderdaad een van de populairste opera's van allemaal. Het is erg jammer dat de componist dit succes zelf niet tot wasdom heeft zien komen.
Bizets beroemdste werken
Tot de beroemdste werken van Georges Bizet, met hun eerste uitvoeringsdata tussen haakjes vermeld, behoren:
- 3 cantates
- Symfonie in C (1855)
- Les pêcheurs de perles, opera – De parelvissers (1863)
- Roma, symfonie (1869 & herzien in
- 1871)
- Jeux d'enfants, suite – Kinderspelen (1871)
- L'Arlésienne, suite – Het meisje uit Arles (1872)
- Carmen, opera (1875)
- Don Procopio, opera (1906)
Dood en nalatenschap
Terwijl Carmen in Parijs werd opgevoerd, leed Bizet aan een reumatische koorts die zijn chronische hartaandoening verergerde. De componist bleef niettemin aan het werk en componeerde een oratorium in opdracht (een werk voor concertante uitvoering), Geneviève de Paris. Hij zou het nooit voltooien. Georges Bizet stierf aan een hartaanval in Bougival buiten Parijs op 3 juni 1875 – op zijn zesde huwelijksverjaardag en precies drie maanden na Carmens première. De avond dat Bizet stierf, viel de sopraan die zijn Carmen speelde, Célestine Galli-Marié (1840-1905), flauw op het podium. Vreemd genoeg gebeurde dit tijdens de waarzegscène waarin Carmen wordt verteld over haar eigen toekomstige dood.
Niet alleen wordt Carmen wereldwijd nog geregeld opgevoerd, de opera inspireerde ook een groot aantal afgeleide werken voor toneel en film. Cecil B. DeMille's stomme film Carmen uit 1913 (een van de weinige in die tijd) was gebaseerd op de opera. De Broadway-musical Carmen Jones uit 1943 was gebaseerd op de opera van Bizet, maar werd tijdens de Tweede Wereldoorlog (1939-45) herzien; de muziek volgt de partituur van Bizet, maar heeft aanvullende teksten van Oscar Hammerstein II. Een baanbrekende filmische versie van Carmen Jones met een volledig zwarte cast, geregisseerd door Otto Preminger, werd gemaakt in 1953, won de Golden Globe Award voor beste film. In 1949 werd een ballet gebaseerd op het verhaal van Carmen met de muziek van Bizet als partituur voor het eerst uitgevoerd in Londen, en deze wordt nog steeds over de hele wereld opgevoerd. Er was zelfs een schaatsversie van Carmen in 1990. Ook in de 21e eeuw bleef het Carmen-personage de grootste namen in de showbusiness aantrekken met de film Carmen: A Hip Hopera, met Beyoncé Knowles in de hoofdrol.
