Igor Stravinsky (1882-1971) was een Russische componist die vooral bekend was om zijn werken voor toneel, zoals de balletten De Vuurvogel, Petroesjka en de baanbrekende Sacre du printemps (Lentewijding). De modernistische componist woonde in Zwitserland, Frankrijk en daarna in de Verenigde Staten. Stravinsky's experimenten met ritmes en dissonantie hebben ertoe geleid dat hij wordt gezien als de belangrijkste componist van de 20e eeuw.
Jonge jaren
Igor Stravinsky werd geboren in Oranienbaum (nu Lomonosov) in de buurt van St. Petersburg, Rusland, op 17 juni 1882. Zijn vader was een bekende bas-operazanger die optrad in de Keizerlijke Opera. Igor studeerde piano vanaf zijn negende en kreeg tussen 1903 en 1908 privélessen van de Russische componist Nikolai Rimsky-Korsakov (1844-1908), de vader van één van Stravinsky's schoolvrienden. Igor studeerde nooit aan een formeel instituut voor muziekonderwijs, maar Rimsky-Korsakov was een meester, vooral in orkestratie, en hij had een encyclopedische kennis van de Russische volksmuziek. Op de universiteit studeerde Stravinsky rechten, maar deze studie gaf hij op in 1905.
Stravinsky's eerste muziekwerken waren een pianosonate, een symfonie en Feu d'artifice (Vuurwerk), een dramatisch orkeststuk gecomponeerd in 1908. Vroege invloeden kwamen van zijn mentor Rimsky-Korsakov en van het inventieve werk van Claude Debussy (1862-1918).
De balletten van Diaghilev
Vuurvogel
Stravinsky's grote doorbraak kwam toen de invloedrijke impresario van de Ballets Russes, Sergei Diaghilev (1872-1929), in 1909 uitvoeringen zag van Scherzo fantastique en Feu d'artifice in Sint-Petersburg. Diaghilev gaf Stravinksy de opdracht om een ballet te componeren voor opvoering in Parijs. De componist gaf hem L'oiseau de Feu (Vuurvogel), een werk geïnspireerd op een Russisch volksverhaal. Vuurvogel was een groot succes bij de première in juni 1910 in de Parijse Opéra. Stravinsky maakte verschillende suites van de partituur in 1911, 1919 en opnieuw in 1945. L'oiseau de Feu is vernieuwend, maakt prominent gebruik van de xylofoon, en hoewel er nog veel invloedrijkere werken zouden volgen, blijft het Stravinsky's meest gespeelde stuk door moderne orkesten.
Petroesjka
De samenwerking tussen Stravinsky en Diaghilev werd voortgezet met het burleske ballet Petroesjka, door M. Wade-Matthews omschreven als "een grotesk verhaal over lust en moord in een Russisch poppenspel" (466). Het ging in juni 1911 in Parijs in première en was opnieuw een groot succes. Stravinsky zette de partituur om in een orkestsuite in 1914 en opnieuw in 1947, en hij maakte er een pianostuk van in 1921.
De Sacre du printemps
De hattrick kwam met het ballet Le sacre du printemps (De Lentewijding). Het werk verhaalt over een oude vruchtbaarheidsrite waarbij een maagd wordt geofferd die zichzelf dood moet dansen. Opnieuw werd het in opdracht van Diaghilev uitgevoerd. Het ballet werd gechoreografeerd door Vaslav Nijinsky en ging in première in Parijs in mei 1913 in het Théâtre des Champs-Elysées. De eerste reactie op de vernieuwende en dissonante partituur, de opzettelijk ongracieuze choreografie en de pikante verhaallijn was er een van schok en verontwaardiging. Het publiek ging bij de première uit zijn dak. De componist Camille Saint-Saëns (1835-1921) beschreef Stravinsky als een gek toen hij het stuk hoorde. Latere uitvoeringen leverden een meer respectvolle waardering en zelfs staande ovaties op.
De muziekcriticus P. Griffiths maakte de volgende opmerkingen over de vernieuwingen van het stuk:
Stravinsky's ontketening van nieuwe ritmische kracht in de Sacre was een van de grote muzikale revoluties van de jaren voor de Eerste Wereldoorlog... Door middel van syncopen en snelle veranderingen van metrum maakte Stravinsky een einde aan de regelmatige puls die bijna alle Westerse muziek sinds de Renaissance had beheerst: het ritme is nu hoekig en stuwend, de belangrijkste drijvende kracht van de muziek.
(Arnold, 1757).
Door de stuwende ritmes van de Russische volksmuziek te imiteren, promoveert Stravinsky het slagwerk van zijn gebruikelijke ondersteunende rol tot het stuwende element in het stuk. De Encyclopedia of Classical Music legt Stravinsky's nieuwe benadering van ritme uit:
De meeste westerse muziek vóór de Sacre was geschreven in regelmatig herhaalde patronen van twee of drie (of hun veelvouden: vier of zes) tellen per maat. In de Sacre gebruikte Stravinsky maten van vijf, zeven, zelfs elf tellen, en even vaak veranderde hij het aantal tellen per maat; luisteraars zijn zich bewust van een krachtig ritme, maar kunnen er niet met hun voeten op tikken. (368).
Andere opvallende vernieuwingen zijn het veel omvangrijker gebruik van dissonantie dan normaal en het loslaten van het gebruik van progressieve toonaarden. Debussy beschreef zijn reactie op het algehele effect door te zeggen dat hij "stomverbaasd was, overweldigd door de orkaan die uit de diepten der eeuwen was gekomen en het leven bij de wortels had aangegrepen" (Sadie, 397). De Encyclopedia of Classical Music beschrijft de Sacre du printemps als "de meest baanbrekende en revolutionaire partituur van de eeuw" (368). Stravinsky zette later een deel van de partituur van Sacre du printemps om in een pianostuk.
Opera en verder
In 1914 wendde Stravinsky zich tot de opera en componeerde het driedelige Le rossignol (De nachtegaal), gebaseerd was op een sprookje van Hans Christian Andersen (1805-1875). De opera ging opnieuw in Parijs in première. In 1919 verwerkte Stravinsky de muziek van De nachtegaal tot een symfonisch gedicht met de titel Le chant du rossignol (Het lied van de nachtegaal). Dit stuk werd vervolgens gechoreografeerd tot een ballet door Leonid Massine met de decors ontworpen door niemand minder dan Henri Matisse (1869-1954). Het ballet ging in 1920 in Parijs in première.
Na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) verhuisde Stravinsky naar Zwitserland; hij zou tot 1962 geen voet meer in Rusland zetten. Hij bleef componeren, met name het ballet Les noces (De Bruiloft) en de burleske Renard (Vos); beide gebaseerd op Russische volksverhalen. Deze werken illustreerden Stravinsky's overstap naar muziek voor kamermuziekensembles, waar de partituren veel spaarzamer zijn. Een goed voorbeeld van deze nieuwe stijl is L'Histoire d'un soldat (Het verhaal van de soldaat) uit 1918, dat werd gecomponeerd voor de eclectische mix van klarinet, fagot, kornet, trombone, viool en contrabas. Deze musici speelden voor een vierstemmige cast van drie acteurs en een danser, terwijl een verteller uitleg gaf over het verhaal. Het is een vroeg voorbeeld van muziektheater en bevat een tango, een wals, een paso doble en een ragtime-deuntje. Het ballet Pulcinella heeft een vergelijkbare stijl; dit werk ging in mei 1920 in Parijs in première. Het ballet nam opnieuw een beroemde kunstenaar in de arm voor de decorontwerpen, ditmaal Stravinsky's goede vriend Pablo Picasso (1881-1973), die ook de kostuums ontwierp. Stravinsky zette de partituur opnieuw om in een op zichzelf staande suite, dit keer in twee versies, één voor cello en piano en één voor viool en piano.
Stravinsky besloot niet terug te keren naar Rusland, wat misschien een wijs besluit was gezien de strenge staatscontrole op de kunsten in de USSR; Dmitri Sjostakovitsj (1906-1975) was een opmerkelijk slachtoffer van de Sovjetcensuur in deze periode. In plaats daarvan vestigde Stravinsky zich in Frankrijk, waar hij zijn tijd verdeelde tussen Parijs en het vakantieoord Biarritz aan de zuidwestkust.
In de jaren 1920 concentreerde Stravinsky zich op instrumentale stukken, vooral, maar niet alleen, pianostukken. In 1921 droeg hij Symfonieën voor blaasinstrumenten op aan Debussy. Een laatste poging met Russische thema's kwam met Mavra, een eenakter / komische opera uit 1922, geïnspireerd door het werk van Alexander Poesjkin (1799-1837). In 1924 voltooide hij zijn Concerto voor piano en blazers. In 1927 componeerde Stravinsky een nieuwe opera, Oedipus Rex, gebaseerd op een tekst van Jean Cocteau (1889-1963), die zelf weer gebaseerd was op het werk van de Griekse 5e-eeuwse tragicus Sophocles. Het werk, dat beschouwd wordt als een opera-oratorium, was een gemengde benadering die het publiek aanvankelijk verbijsterde. Stravinsky schreef het ballet Apollon musagète (Apollo), niet in opdracht van Diaghilev maar van Elizabeth Sprague Coolidge (1864-1953), een rijke Amerikaanse en ondersteuner van de kunsten. Een ander ballet, Le baiser de la fée (De kus van de fee), kwam in opdracht van Ida Rubinstein (1883-1960), de Russische voormalige danseres en kunstmecenas. Le baiser de la fée was gebaseerd op een ander verhaal van Hans Christian Andersen, De ijsjonkvrouw, terwijl de partituur geïnspireerd is op pianostukken en liederen van Pjotr Iljitsj Tsjaikovski (1840-1893).
In 1930 kreeg Stravinsky de opdracht om een stuk te componeren ter ere van het 50-jarig bestaan van het Boston Symphony Orchestra. Hij componeerde Symphony of Psalms, een werk voor orkest en koor met de Latijnse tekst van de psalmen 38, 39 en 150. In 1931 componeerde hij zijn Vioolconcert voor de beroemde violist Samuel Dushkin (1891-1976). In 1934 kreeg Stravinsky het Franse staatsburgerschap, maar de opdrachten kwamen nu vooral uit de Verenigde Staten, zoals het ballet Jeu des cartes (Het kaartspel), dat in 1937 in New York in première ging, de Symfonie in C en het Dumbarton Oaks-concerto.
Karakter en familie
Hoewel Debussy en Stravinsky elkaars werk bewonderden, had de Fransman het volgende te zeggen over de Rus in een brief aan een vriend: "Hij is een jonge barbaar die opzichtige dassen draagt en op de tenen van vrouwen trapt als hij hun handen kust" (Schonberg, 553). De Zwitserse schrijver C.F. Ramus, een medewerker van Stravinsky, geeft een ander inzicht in het karakter en de liefde voor netheid van de componist: "Stravinsky's partituren zijn prachtig. Hij is bovenal ... een kalligraaf ... Zijn schrijftafel leek op een instrumentenkoffer van een chirurg. Flessen met verschillende kleuren inkt in hun geordende hiërarchie ... Men moest denken aan de definitie van St. Thomas: schoonheid is de pracht van orde" (Schonberg, 558-9).
Stravinsky's persoonlijke leven was net zo veranderlijk als zijn muzikale smaak. Hij trouwde twee keer en veranderde twee keer van nationaliteit. In 1906 trouwde hij met Katerina Nossenko, een nicht; het paar zou vier kinderen krijgen. In de jaren 1920 had hij een affaire met de actrice Vera Soudeikine, die ook getrouwd was.
In 1939, toen de stormwolken van de oorlog zich boven Europa samenpakten, leed Stravinsky onder de drievoudige tragedie van de dood van zijn moeder, van zijn eerste vrouw en van zijn oudste dochter. Stravinsky besloot naar de Verenigde Staten te verhuizen. In 1940 trouwde de componist met Vera Soudeikine.
Leven in de Verenigde Staten
Stravinsky was blij dat hij permanent in de Verenigde Staten kon blijven, vroeg het staatsburgerschap aan (toegekend in 1945) en vestigde zich in Los Angeles. Het werk bleef komen, soms van ongebruikelijke aard zoals de Symfonie in drie bewegingen, met als ondertitel Circus Polka, die in 1942 in opdracht van het beroemde Barnum and Bailey Circus werd geschreven om er de olifanten op te laten dansen. Stravinsky componeerde Scènes de ballet in 1944 voor Broadway. De eclectische smaak van de componist bleek verder uit zijn Ebony Concerto voor Woody Herman (1913-1987), de gevierde jazzklarinettist. Stravinsky vergat Europa niet; zijn opera The Rake's Progress ging in première in Venetië in september 1951. De opera had drie bedrijven en een proloog met tekst van de dichters W. H. Auden (1907-1973) en Chester Kallman (1921-1975). Het werd ook opgevoerd in het La Scala Theater in Milaan met Stravinsky als dirigent. Dit was het laatste orthodoxe werk van de componist.
Om zijn inkomen aan te vullen, dat terugliep door een gebrek aan auteursrechtelijke bescherming in de V.S. voor zijn eerdere werken en de inbeslagname van zijn nalatenschap door de Sovjetstaat in Rusland, speelde Stravinsky zelf pianoconcerten, dirigeerde hij en nam hij muziek op.
In de jaren 1950 nam Stravinsky innovaties over die voor het eerst werden gepresenteerd door de Tweede Weense School, waartoe ook Arnold Schönberg (1874-1951) behoorde. Deze experimentele muziek omvatte onder andere Canticum sacrum (1956), gecomponeerd voor tenor- en baritonsolisten plus koor en orkest, dat ook Stravinsky's definitieve wending naar religieuze muziek weerspiegelde, wat verder bleek uit werken als de cantate Threni (Klaagliederen van de profeet Jeremia) voor zangers en orkest, voltooid in 1958, en de cantate A Sermon, a Narrative and a Prayer uit 1961. Stravinsky's laatste grote werk was Requiem Canticles voor zangers en orkest; de componist beschreef het als een "zakrequiem" (Arnold, 1760).
Muzikale stijl
Stravinsky veranderde zijn muzikale stijl gedurende zijn carrière. In het begin imiteerde hij het 'impressionisme' van Debussy, maar al snel begon hij met het creëren van unieke werken waarin zijn innovatieve gebruik van ritme de stukken doordrong. Zoals hij ooit zei: "Het slagwerk werkt als een centraal verwarmingssysteem" (Wade-Matthews, 188). Vanaf ongeveer 1928 kwam hij in wat vaak een neoklassieke periode wordt genoemd, omdat hij thema's van enkele grote componisten uit het verleden herwerkte. Hij absorbeerde de barokmuziek van Georg Friedrich Händel (1685-1759), de Brandenburgse periode van Johann Sebastian Bach (1685-1750) en de massakoren van Giuseppe Verdi (1813-1901). Deze oude thema's werden vervolgens aangepast en voorzien van Stravinsky's unieke muzikale gebaren, zodat de oorsprong bijna onherkenbaar werd. In het laatste stadium van zijn carrière raakte Stravinsky zeer geïnteresseerd in serialisme en twaalftoonsmuziek, wat het duidelijkst te horen is in de Threni-cantate. Deze nieuwe stijl, een innovatie van Schönberg, wordt door S. Sadie beschreven als "een melodische stijl verspreid over uitersten van het register en een gebruik van ritme, afgeleid van een gedetailleerde manipulatie van kleine melodische en ritmische cellen, die elke conventionele notie van puls verstoorde" (441).
Stravinsky had een aantal tamelijk wonderlijke dingen te zeggen over muziek, en over zijn eigen muziek in het bijzonder. Hij schreef ooit: "Ik ben van mening dat muziek van nature in wezen geen uitdrukkingskracht heeft" (Steen, 691). Een vreemde opmerking van een componist die juist bekend stond om zijn uitdrukkingskracht, maar wat hij bedoelde was dat muziek nu eenmaal muziek is en dat het lezen van betekenis erin (zoals romantici graag doen) een volledig subjectieve daad is. Er is veel drukte gemaakt over hoe een ongeschoolde luisteraar wijs kan worden uit de meer uitdagende stukken van Stravinsky. De componist zelf zei ooit: "Mijn muziek wordt het best begrepen door kinderen en dieren" (Wade-Matthews, 86), en hij erkende dat zijn latere werken "me vervreemd hadden van de grote massa van luisteraars ... Ze kunnen en willen me niet volgen in de voortgang van mijn muzikale gedachten" (Schonberg, 558). Stravinsky had zeker zijn critici. Sergei Prokofiev beschreef Stravinsky's werk ooit als "Bach op de verkeerde noten" (Wade-Matthews, 466).
Stravinsky's belangrijkste werken
De belangrijkste werken van Igor Stravinsky zijn (met de datum van eerste uitvoering tussen haakjes) :
Feu d'artifice - orkestwerk (1908)
Scherzo fantastique - orkestwerk (1909)
L'oiseau de feu - ballet (1910)
Petroesjka - ballet (1911)
Sacre du printemps - ballet (1912)
Le rossignol - opera (1914)
Les noces - ballet (1923)
L'histoire du soldat - voor solisten, acteurs en dansers (1918)
Pulcinella - ballet (1920)
Oedipus Rex - opera (1927)
Le baiser de la fée - ballet (1928)
Psalmensymfonie - voor koor en orkest (1930)
Dumbarton Oaks - concerto (1938)
Symfonie in drie bewegingen of circuspolka (1942)
The rake's progress - opera (1951)
Canticum sacrum - voor soli, koor en orkest (1956)
Threni - cantate (1958)
Requiem canticles (1966)
Overlijden en nalatenschap
Stravinsky verhuisde in 1969 naar New York. In zijn laatste jaren schreef de componist, in samenwerking met Robert Craft, verschillende boeken over zijn eigen carrière en beoordeelde hij het werk van andere componisten. Er is nog steeds veel discussie over hoeveel van deze werken van Craft is en hoeveel van Stravinsky. Stravinsky stierf in New York op 6 april 1971 maar werd begraven in Venetië, niet ver van het graf van Diaghilev op de begraafplaats op het eiland San Michele.
Stravinsky had "een reeks originele meesterwerken geproduceerd, waarbij hij zijn stijl voortdurend opnieuw uitvond om tegemoet te komen aan veranderende smaken" (Wade-Matthews, 262). De Sacre du printemps blijft altijd populair als orkeststuk, het verscheen zelfs in de Walt Disney film Fantasia (1940), tot grote afkeuring van de componist over hoe het werd gebruikt, voornamelijk vanwege de coupures die werden gemaakt.
De werken van Stravinsky beïnvloedden vele andere componisten, met name Aaron Copland (1900-1990), Manuel de Falla (1876-1946), Gian Francesco Malipiero (1882-1973), Frank Martin (1890-1974) en Hanz Werner Henze (1926-2012). Een lijst van componisten die niet op de een of andere manier beïnvloed zijn door Stravinsky zou inderdaad erg kort zijn. De Sacre du printemps was misschien wel het meest invloedrijke muziekstuk van de 20e eeuw omdat Stravinsky "alle regels van de compositieleerboeken ontkende, maar melodie, harmonie, contrapunt en ritme van die regels bevrijdde" (Sadie, 369). De muziek was voorgoed veranderd.
