Joseph Haydn (1732-1809) was een Oostenrijkse componist van klassieke muziek die algemeen wordt beschouwd als een van de grootste componisten uit de geschiedenis. Haydn bracht het grootste deel van zijn carrière door in Wenen, waar hij als pionier de muzikale formats van de symfonie en het strijkkwartet ontwikkelde, die beide standaardvormen van de klassieke muziek werden. Haydn genoot al tijdens zijn leven een grote internationale reputatie en zijn werk werd in heel Europa uitgevoerd.
Jeugd
Franz Joseph Haydn (hij liet de naam Franz achterwege) werd geboren op 31 maart 1732 in het dorp Rohrau, Neder-Oostenrijk. Zijn vader, Mathias, was meester-wagenmaker en Joseph was een van zijn 12 nakomelingen (twee van hen werden professionele musici net als Joseph). De grootte van het gezin en de nederige status van zijn ouders verklaren misschien Haydns opmerking op latere leeftijd dat hij in zijn jeugd "meer zweepslagen dan eten" kreeg (Schonberg, 75).
Mathias speelde harp om de zang van Anna, Josephs moeder, te begeleiden. Joseph was al vroeg een veelbelovend muzikaal talent en na een paar jaar privélessen werd hij, mede dankzij de lof van de plaatselijke pastoor, op achtjarige leeftijd ingeschreven in het koor van de Stephansdom in Wenen. Deze rol omvatte ook een muzikale opleiding. Hij leerde klavecimbel en viool spelen en wat muziektheorie, hoewel Haydn zelf later zei dat hij in deze periode "meer luisterde dan studeerde" (Wade-Matthews, 323). De jonge Haydn lijkt een gevoel voor humor te hebben gehad dat nogal eens over de rand ging. In 1749 werd hij uit het koor gezet nadat hij de staart van de jongen voor hem in het koor had afgeknipt (misschien niet onbelangrijk: kort daarvoor was zijn stem gebroken). Haydn had al genoeg geleerd om de kost te verdienen als muziekleraar en vulde zijn vrij lage inkomen waar mogelijk aan met incidentele optredens op privéfeesten.
De historicus H.C. Schonberg geeft de volgende samenvatting van Haydns lichaamsbouw en karakter:
Hij was klein en donker, zijn gezicht was getekend door de pokken, zijn benen waren te kort voor zijn lichaam. Zijn neus werd ontsierd door een poliep, een misvorming die hem hinderde... Hij had als persoon een buitengewoon zachtaardig en vriendelijk karakter, hij maakte vrijwel nooit vijanden. Hij was gelijkmoedig, ijverig, vrijgevig, had een goed gevoel voor humor en ging met zijn liefdesaffaires om als een gentleman... Hij was misschien niet erg goed opgeleid en niet zo'n lezer, maar hij was praktisch en had een prima gezond verstand. Hij was integer en intellectueel eerlijk...Hij kleedde zich graag goed. (73)
Haydn bewonderde de muziek van George Frideric Händel (1685-1759), en hij begon te componeren. Een andere invloed was die van Nicola Porpora (1686-1768), de Italiaanse operacomponist. Haydn werkte voor Porpora - "poetste zijn schoenen, borstelde zijn jas en schikte zijn antieke pruik" (Steen, 108) - en kreeg in ruil daarvoor compositieles. Naarmate zijn reputatie groeide, vonden de openbare uitvoeringen van Haydns werk plaats in een meer aristocratische omgeving. Een optreden in het huis van Baron von Fürnberg leidde in 1757 tot een betrekking bij Graaf Morzin in Bohemen. Haydn werkte voor Morzin tot de graaf in 1761 failliet ging. Gelukkig voor de componist kreeg hij direct daarna een uitstekende aanstelling bij een van de voornaamste huizen van Centraal-Europa.
Het leven in Eisenstadt
Haydn werkte van 1761 tot 1790 aan het hof van de Hongaarse graven Esterházy. De toenmalige graaf Paul II Anton, Prins Esterházy (1711-1762) woonde in het familiekasteel in Eisenstadt, zo'n 48 kilometer van Wenen. De prins had een vroege symfonie van Haydn gehoord en besloot hem in dienst te nemen. In deze periode werden musici en componisten niet anders behandeld dan andere hoge bedienden. Haydn moest de livrei van de prins dragen en eten en slapen met de andere (hoger geplaatste) bedienden, maar hij leefde tenminste comfortabel. Uiteindelijk kreeg Haydn een eigen huis in het nabijgelegen dorp. Hij had genoeg gelegenheid om zijn talent te tonen, maar er was wel een voorbehoud dat alle werken die hij componeerde contractueel eigendom waren van zijn werkgever.
Haydn had een koor en een goed uitgerust orkest tot zijn beschikking en hij was vrij om zijn eigen pad te volgen in zijn muziek. De keerzijde was dat Haydn "zulke stukken moest componeren als zijne Doorluchtige Hoogheid kan bevelen" (Sadie, 178), en geen muziek mocht componeren voor iemand anders dan de prins. Haydn werd eerst benoemd tot vice-kapelmeester voordat hij in 1766 kapelmeester werd. Deze functie hield in dat hij niet alleen voor het orkest van ongeveer 23 spelers componeerde en dirigeerde, maar ook de muzikanten inhuurde en ontsloeg, voor alle instrumenten zorgde en een bibliotheek met partituren bijhield. Haydn moest minstens vier keer per week grote muziekuitvoeringen samenstellen of dirigeren, maar hij had voldoende vrije tijd om zijn andere liefhebberijen: jagen en vissen, uit te oefenen.
Muzikaal begon het Haydn pas echt voor de wind te gaan toen prins Paul Anton in 1762 overleed en diens broer hem opvolgde. Nikolaus I, Prins Esterházy 'de Prachtlievende' (1714-1790), was vastbesloten om zich te onderscheiden door zijn gastvrijheid en vermaak, eerst in Eisenstadt en daarna in zijn prachtige, speciaal gebouwde 'zomerpaleis' Eszterháza, gelegen aan de rand van het Neusiedler Meer aan de Oostenrijks-Hongaarse grens, ongeveer 24 kilometer van Eisenstadt. Eszterháza werd het prachtigste paleis in Europa, naast dat van de Franse koningen in Versailles. Van Haydn werd verwacht dat hij opwindende nieuwe muziek zou bedenken voor uitvoeringen in de nieuwe concertzaal, de balzaal en het indrukwekkende theater van de prins. Hij moest ook werken componeren die de prins kon spelen op zijn baryton, een groot snaarinstrument dat bespeeld werd als een cello.
Haydn woonde nog steeds in Eisenstadt, dat nogal verwaarloosd raakte naarmate de prins meer tijd doorbracht aan het Neusiedler Meer. De muzikanten in het oudere paleis voelden zich ook een beetje verwaarloosd, en dus spanden ze samen met Haydn om hun ontevredenheid over hun beschermheer te tonen. In november 1772 componeerde Haydn een nieuwe symfonie met de suggestieve naam Abschiedssinfonie. Tijdens de finale verlieten alle musici het podium één voor één totdat er nog maar twee violisten over waren om de melodie te spelen. In 1779 kon Haydn opnieuw onderhandelen over zijn contract en de exclusiviteitsclausule laten schrappen, een verandering die hij ten volle benutte door opdrachten uit binnen- en buitenland aan te nemen. Hij woonde nu ook, wanneer dat uitkwam, in een huisje in het park van Eszterháza.
Relaties
Haydns huwelijk kwam op nogal bizarre wijze tot stand. Hij was verliefd geworden op Therese Keller, de jonge dochter van een pruikenmaker en een van Haydns leerlingen, maar zij ging in een nonnenklooster. Haydn trouwde vervolgens met haar oudere zus Maria Anna Keller, in 1760. Het was geen gelukkig huwelijk. Maria interesseerde zich niet voor muziek en hun karakters botsten: Maria was slecht gehumeurd en Haydn was juist gemakkelijk in de omgang. De componist had verschillende affaires en tenminste één speciale vriendin, Marianne von Genzinger, een doktersvrouw.
Wolfgang Amadeus Mozart (1756-1791) werd vooral beïnvloed door de muziek van Haydn, die hij in 1783 persoonlijk ontmoette. Mozart leerde structuur van de oudere man, terwijl Haydn leerde expressiever te worden in zijn muziek dankzij de invloed van Mozart. Mozart en Haydn speelden vaak samen en behielden gedurende hun hele carrière belangstelling voor elkaars werk. In 1785 droeg Mozart zes van zijn eigen strijkkwartetten op aan Haydn; tegenwoordig staan ze bekend als de 'Haydn'-kwartetten. Het respect was wederzijds, want Haydn zei ooit tegen Mozarts vader: "Voor God en als eerlijk man zeg ik u dat uw zoon de grootste componist is die ik ken" (Arnold, 1209).
In 1792-3 werd de jonge Ludwig van Beethoven (1770-1827) naar Wenen gestuurd om onder Haydn te studeren. Zowel Mozart als Haydn hadden muzikale invloed op Beethoven in de eerste fase van zijn carrière als componist. Haydn kon het niet goed vinden met Ludwig, maar erkende wel zijn talent en zei ooit dat "Beethoven mettertijd de positie van één van de grootste componisten van Europa zal innemen" (Schonberg, 74). Het kwartet Haydn, Mozart, Beethoven en Franz Schubert (1797-1828) werd bekend als de Eerste Weense School.
Symfonieën, strijkkwartetten en sonates
Haydn componeerde meer dan 100 symfonieën. Hij perfectioneerde de symfonievorm, die de standaard zou worden in de klassieke muziek. De symfonie bestond toen uit vier delen: een snelle opening, een langzaam en lyrisch tweede deel, een korter, dansant derde deel en een meestal een snelle en dramatische finale. In de jaren 1770 weerspiegelden Haydns symfonieën wat de "modieuze literair beïnvloede stijl" Sturm und Drang werd. Veel symfonieën staan in ongebruikelijke toonsoorten en tonen een grote verscheidenheid aan stemmingen" (Wade-Matthews, 325). Een opvallend drietal symfonieën is de Dagtrilogie, gecomponeerd in 1761. Deze werken laten de meeste spelers in het orkest schitteren in een korte solopartij. De 'Rouw'-symfonie werd in 1771 gecomponeerd met de bedoeling dat deze op Haydns eigen begrafenis zou worden gespeeld. Haydn (en Beethoven) waren voornamelijk verantwoordelijk voor het creëren van de norm voor de omvang van een klassiek symfonieorkest, namelijk ongeveer 40 spelers.
Haydn pionierde met het strijkkwartet, waarvoor hij meer dan 70 stukken schreef. Traditioneel had elke kleine groep muzikanten bijna altijd een klavecimbelspeler. Het nieuwe strijkkwartet is mogelijk ontstaan om muziek buiten te spelen, bijvoorbeeld op tuinfeesten, waar een klavecimbel onpraktisch was. Het strijkkwartet van Haydn bestond uit twee violen, een altviool en een cello, waarbij elke partij een even groot aandeel kreeg in het spel. De componist maakte de muziek van strijkkwartetten serieuzer, met vier delen en een thema dat zeer expressief was, in tegenstelling tot de traditionele benadering van dergelijke muziek, die de neiging had om vooral vermaak te bieden. De Sonnenquartette (Op. 20) waren "revolutionair van opvatting, met sterke thematische integratie, contrapunt om de instrumentale partijen even belangrijk te maken, snelle scherzo's in plaats van elegante menuetten, en fugatische finales" (Arnold, 846).
Een serie vernieuwende concerti werd besteld door de koning van Napels, terwijl Haydns concerti ook uitgevers in Londen interesseerden. Bovendien deed Haydn "meer dan wie dan ook om het dramatische potentieel van de sonatestijl te ontwikkelen" (Sadie, 177). Hij perfectioneerde de sonatevorm en stelde een definitieve structuur vast: eerst de presentatie van een thema (dat kan bestaan uit een dominant en minder dominant thema), dan de ontwikkeling van het thema en tot slot een recapitulatie van het thema. Haydn componeerde op deze manier 60 sonates voor het klavier.
Opera's
Voor het hof van graaf Esterházy, die een eigen theater met 400 zitplaatsen had, componeerde Haydn 25 opera's (maar er zijn er slechts 15 bewaard gebleven). De opera's werden meestal in het Duits of Italiaans uitgevoerd, waarbij Haydn dirigeerde vanaf het klavecimbel of vanaf de vioolsectie. Deze werken werden vaak opgevoerd om een gelegenheid te markeren. Haydn schreef bijvoorbeeld L'incontro improviso (De onverwachte ontmoeting) in 1775 voor het bezoek van aartshertog Ferdinand. Keizerin Maria Theresia werd ook getrakteerd op een nieuwe opera als ze op bezoek kwam en ze merkte ooit op: "Als ik een goede opera wil horen, ga ik naar Eszterháza" (Wade-Matthews, 324).
Latere carrière
Haydn werd in 1785 vrijmetselaar en hij begon in opdracht stukken te schrijven, waaronder een aantal symfonieën voor een vrijmetselaarsloge in Parijs. In 1790 verliet hij Eisenstadt na de dood van Prins Nikolaus. Het jaar daarop reisde hij naar Londen en reageerde verbaasd en zelfs enigszins overdonderd toen hij merkte hoe bekend hij was. Hij schreef: "Iedereen wil me kennen. Ik moest tot nu toe zes keer uit eten, en als ik wilde zou ik elke dag een uitnodiging kunnen krijgen; maar ik moet eerst aan mijn gezondheid denken en daarna aan mijn werk" (Sadie, 180). De componist ontving zelfs een eredoctoraat van de Universiteit van Oxford in juli 1791. Hij bleef componeren terwijl hij in Londen was tijdens twee afzonderlijke verblijven, met name de symfonieën The Surprise, The Military, The Clock, The Drum Roll en The Miracle. De Surprise dankt zijn naam aan een onverwacht luid akkoord in het midden, misschien Haydns manier om ervoor te zorgen dat zijn publiek niet zou inslapen tijdens de uitvoering. Koning George III van Groot-Brittannië (r. 1760-1820) nodigde de componist uit op Windsor Castle en probeerde hem over te halen om zich permanent in Londen te vestigen, maar Haydn wilde graag terug naar Wenen. Tenminste, bijna.
De aantrekkingskracht van de Esterházy's bleek opnieuw onweerstaanbaar, en Haydn werd opnieuw kapelmeester in Eisenstadt, ditmaal voor Nikolaus II, Prins Esterházy (1765-1833). De aanwijzingen van een beschermheer konden niet genegeerd worden, en aangezien Nikolaus II alleen van gewijde muziek hield, componeerde Haydn gewijde muziek. Ook was er de invloed van de turbulente politieke gebeurtenissen, met name de Napoleontische oorlogen. Haydns missen uit deze periode weerspiegelen dit duidelijk met titels als Missa in tempore belli (Mis in Oorlogstijd) en Missa in Angustiis (Mis in onrustige tijden of Nelson-mis). Andere belangrijke werken uit de late jaren 1790 zijn acht sprankelende strijkkwartetten - misschien wel de mooiste van het stel (op. 76 en 77), Die Schöpfung (De Schepping) en Die Jahreszeiten (De Jaargetijden), beide oratoria. Het was tijdens een uitvoering van Die Schöpfung in de Grote Zaal van de Universiteit van Wenen in maart 1808 dat Haydn voor het laatst in het openbaar optrad. Dit was misschien een passend einde, want het werk wordt door veel critici beschouwd als Haydns grootste meesterwerk.
Haydns belangrijkste werken
De belangrijkste werken van Joseph Haydn zijn:
- 4 oratoria
- 5 concerti voor draailier
- 12 missen
- 15 opera's
- 60 pianosonates
- 83 strijkkwartetten (vaak in groepen van zes)
- 104 symfonieën
- Stabat Mater - hymne (1767)
- Die Schöpfung - oratorium (1797-8)
- Die Jahreszeiten- oratorium (1798-1801)
(Opmerking: niet alle muziekwetenschappers zijn het eens over de nummering en deze moeten dus als bij benadering worden opgevat)
Daarnaast componeerde Haydn andere vormen van kamermuziek, vioolconcerten, klavierconcerten, klaviersonates en honderden liederen. Eén lied, Die Kaiserhymne, werd blijvend populair toen het van tekst werd voorzien en tot volkslied van Duitsland gemaakt.
Overlijden en nalatenschap
Joseph Haydn stierf in zijn slaap, thuis in Wenen op 31 mei 1809. Tijdens zijn herdenkingsdienst werd, als passend muzikaal afscheid, Mozart's ontroerende Requiem gespeeld. In 1820 werd het stoffelijk overschot van Haydn bijgezet in de kapel van Eisenstadt. De roem van de componist nam af na zijn dood, misschien omdat "het bekende beeld van de gelukkige 'Papa Haydn', redelijk en niet opstandig, hem saai deed lijken naast Mozart en Beethoven" (Arnold, 849). Toen de 19e-eeuwse storm van romantische muziek was gaan liggen en er hernieuwde waardering groeide voor wat daarvoor was geweest, beleefde Haydn een opleving in de 20e eeuw, te beginnen met de eerste verzamelde uitgave van zijn werken in 1907. Haydns gevoel voor proportie en zijn emotionele terughoudendheid hebben van hem "de klassieke componist bij uitstek" gemaakt (Schonberg, 72).
