Gioachino Rossini (1792-1868) was een Italiaanse componist van ongeveer 40 opera's, waaronder de komische opera's L'italiana in Algeri en Il barbiere di Siviglia. Rossini verkoos melodie en zangkunst boven operadrama en schudde de ene sensationele hit na de andere uit zijn mouw voor hij op 37-jarige leeftijd met vervroegd pensioen ging. Zijn vernieuwende werk was van invloed op degenen die volgden, met name Giuseppe Verdi (1813-1901).
Jonge jaren
Gioachino Rossini werd op 29 februari 1792 geboren in Pesaro in Midden-Italië. Zijn moeder was zangeres en zijn vader Giuseppe speelde hoorn en trompet om in zijn levensonderhoud te voorzien. Omdat zijn ouders vaak op tournee gingen voor hun werk, werd Gioachino aan de zorg van zijn grootouders overgelaten. Gioachino toonde al vroeg talent voor muziek, hij speelde hoorn en klavier en zong; hij componeerde zelfs zijn eigen stukken. Hij ging muziek studeren aan de Academia Filarmonica van Bologna en in 1806 aan het Liceo Musicale, ook in Bologna. Hij studeerde piano, cello en muzikale technieken als het contrapunt. Deze studies verliepen goed en hij won in 1808 een prijs voor een cantate.
Toen hij nog maar 15 was, kreeg Gioachino zijn eerste opera-opdracht en componeerde de eenakter Demetrio e Polibio (Demetrius en Polybius), die in 1812 privé werd uitgevoerd. Meer, ook openbare werken volgden, met name een serie kluchten voor het Teatro San Moïse in Venetië. Deze eenakters waren onder andere La scala di seta (De zijden ladder) en Il Signor Bruschino (Meneer Bruschino), opgevoerd in respectievelijk 1811 en 1813. In 1812 componeerde hij het oratorium Ciro in Babilonia (Cyrus in Babylon), dat in Ferrara in première ging.
Operasuccessen
Rossini had steeds werk gedurende de jaren 1810, met komische en serieuze toneelproducties in Venetië, Rome, Napels en Milaan. Drie serieuze opera's waren Tancredi - zijn eerste internationale succes met een libretto dat deels gebaseerd was op een werk van Voltaire (1694-1778), Elisabetta, Regina d'Inghilterra, en Otello, waarvan Rossini de derde akte als zijn beste werk beschouwde (met een vernieuwende moord aan het einde). Rossini's naam en faam verbreidden zich; er werd zelfs gezegd dat de gondeliers van Venetië liederen uit zijn opera's zongen, met name de aria Di tanti palpiti uit Tancredi.
Vier beroemde komische opera's waren L'italiana in Algeri (Het Italiaanse meisje in Algiers), Il barbiere di Siviglia (De Barbier van Sevilla), La cenerentola (Assepoester) en La gazza ladra (De stelende ekster). Tijdens het werken aan zijn komische opea's kreeg Rossini in 1815 een aanstelling als directeur van het Teatro San Carlo in Napels.
De tweedelige komische opera Het Italiaanse meisje in Algiers met een libretto van Anelli werd voor het eerst opgevoerd in Venetië in 1813 en is populair gebleven in het moderne repertoire. Net als latere werken was het een mix van een snelle kluchtige komedie met tragere en meer serieuze momenten, in dit geval vooral het opzwepende patriottische lied Pensa alla patria (Denk aan het vaderland).
De Barbier van Sevilla wordt algemeen beschouwd als Rossini's meesterwerk, hoewel hij het in slechts twee weken geschreven schijnt te hebben. De komische opera in twee bedrijven heeft een libretto van Sterbini, gebaseerd op een toneelstuk van Beaumarchais (alias Pierre Caron), dat een voorloper was van Het huwelijk van Figaro van Wolfgang Amadeus Mozart (1756-1791), voor het eerst opgevoerd in 1786. De personages in Rossini's en Mozart's opera's zijn dezelfde. Rossini nam de nu beroemde ouverture op van een eerder werk, in feite van drie eerdere werken, zo succesvol was hij.
De sluwe barbier Figaro is de held van het verhaal die samenzweert om ervoor te zorgen dat twee jonge geliefden - graaf Almaviva en Rosina - ontsnappen aan de machinaties van de oude dokter Bartolo. Delen van de partituur imiteren de traditie van 'patter songs' waarbij een grote hoeveelheid woorden er in zo kort mogelijke tijd wordt uitgeperst.
De opera ging op 20 februari 1816 in première in het Teatro Argentina in Rome, maar werd een ramp, gelukkig niet vanwege de muziek maar vanwege een aantal ongelukken op het toneel - een speler struikelde over een valluik en moest ondanks een bloedneus doorgaan, en een kat dwaalde over het toneel. De opera werd een internationale hit en werd opgevoerd in Londen in maart 1818 en in New York in mei 1819. Giuseppe Verdi beschreef het als "de mooiste opera buffa die er is" (Steen, 245).
Schrijfstijl
Rossini was een snelle schrijver, wat mogelijk was omdat het genre nog vrij traditioneel was; omdat hij van stad naar stad verhuisde, kon hij muziek uit eerder werk hergebruiken in de wetenschap dat zijn nieuwe publiek de muziek nog niet eerder had gehoord. Hij raakte zo bedreven in het schrijven van opera's dat zijn aanpak grensde aan het arrogante, zoals hij hier schrijft in een brief aan een collega-componist:
Wacht tot de avond voor de première. Er is niets dat inspiratie meer aanwakkert dan noodzaak, of het nu de aanwezigheid is van een kopiist die op je werk zit te wachten, of de aansporing van een impresario die zij haren uit zijn hoofd trekt. In mijn tijd waren alle impresario's van Italië kaal op hun dertigste... Ik schreef de ouverture van La Gazza Ladra op de dag van de opening in het theater zelf, waar ik gevangen werd gehouden door de regisseur en onder toezicht stond van de toneelknechten die de opdracht hadden mijn originele tekst blad voor blad door het raam te gooien, naar de kopiisten die beneden stonden te wachten om het over te schrijven. Bij gebrek aan pagina's kregen ze het bevel om me lichamelijk uit het raam te gooien. (Schonberg, 245)
Rossini gaf weinig om de teksten en verklaarde eens: "Geef me een waslijst en ik zet hem op muziek" (Schonberg, 246). Niemand minder dan Ludwig van Beethoven (1770-1827) merkte op over Rossini's snelheid: "Rossini is een man met talent en een uitzonderlijke melodicus. Hij schrijft met zo'n gemak dat hij voor de compositie van een opera net zoveel weken nodig heeft als een Duitser jaren nodig zou hebben." (Steen, 244)
Karakter & familie
Rossini "bezat genialiteit, geest en sprankeling... beschaafd, urbaan, scherp van tong, werd hij gevreesd om zijn meningen, en zijn losse opmerkingen werden overal vrolijk geciteerd" (Schonberg, 246 & 250). Rossini was berucht als fijnproever en kok. Hij begon de dag vaak met een ontbijt van twee eieren, een glas claret en een sigaar. Een journalist vroeg hem ooit of het waar was dat hij maar twee keer in zijn leven had gehuild: één keer tijdens de première van De Barbier van Sevilla en één keer tijdens een picknick toen een heerlijk uitziende gevulde kalkoen per ongeluk van de oever was gerold en in het water verdwenen. Rossini antwoordde dat twee keer overdreven was: "Nee, maar één keer, en dat was toen de kalkoen in de rivier viel" (Wade-Matthews, 349). In een andere versie van dezelfde anekdote zou Rossini drie keer gehuild hebben (de extra keer was toen hij de vioolvirtuoos Niccolò Paganini hoorde), maar de kalkoen blijft de enige echte episode die de tranen van de componist waardig was.
Rossini was een echte chef-kok en hij is de uitvinder van het gerecht dat nu zijn naam draagt: tournedos Rossini (een stuk rundvlees met een plakje ganzenlever). Eten kwam ook vaak voor in zijn beroemde scherpe opmerkingen: "Ik heb net een Stilton en een cantate van Cipriani Potter gekregen. De kaas was erg lekker" (Schonberg, 250). Hij gaf sommige van zijn pianostukken zelfs titels als 'ansjovis', 'radijs' en 'boter'.
Rossini trouwde in 1822 met Isabella Colbran, een sopraanzangeres. Colbran had veel hoofdrollen in Rossini's opera's gespeeld. Het koppel woonde in Bologna maar ze vervreemdden van elkaar. Hij trouwde opnieuw na de dood van Colbran in 1845, dit keer met Olympe Pélissier, die al langer zijn partner was, in augustus 1846.
Sterrenstatus
Rossini bouwde voort op het succes van De Barbier van Sevilla en produceerde een reeks hits die een internationale superster van hem maakten. Hij raakte verknocht aan Napels en zijn opera's gingen vaak in première in het Teatro San Carlo. In Napels werden onder andere Mosè in Egitto (Mozes in Egypte), La donna del lago (De dame van het meer), Maometto II en Semiramide opgevoerd. In Venetië werd in de zomer van 1822 een volledig Rossini-operaseizoen gehouden. Een journalist beschreef indrukwekkend de aanbiddingsscènes voor de beroemdste componist van Italië: "de hele voorstelling leek op een idolate orgie; iedereen gedroeg zich alsof hij gebeten was door een tarantula; het schreeuwen, huilen, "viva" roepen ging maar door" (Steen, 248). In 1823 werd Rossini directeur van het Théâtre-Italien in Parijs. In 1824 werden in Londen zeven Rossini-opera's opgevoerd. De componist was het equivalent geworden van een puissant rijke popster vandaag de dag. Hij bleef opera's schrijven, maar na een laatste hoera stopte hij in 1829 helemaal met het componeren voor het toneel.
De serieuze opera Wilhelm Tell, met een libretto van Étienne de Jouy gebaseerd op de avonturen van de Zwitserse held uit de titel, zou Rossini's laatste zijn. Het verhaal laat Tell de Zwitsers leiden tegen een Oostenrijks leger met een liefdesverhaal tussen Arnold, die Zwitser is, en Mathilde, een Oostenrijkse. Wilhelm Tell ging op 3 augustus 1829 in première in de Opéra in Parijs. Met de vierdelige opera eindigde Rossini's carrière op een dramatisch hoogtepunt, met de spectaculaire combinatie van revolutie, patriottische koren en ballet, alles tegen een weelderig decor. Wilhelm Tell toerde over de hele wereld, onder andere in Londen en New York.
Rossini ging met pensioen nadat hij grote roem en rijkdom had vergaard. Hij had geen behoefte meer om te werken, leed aan een slechte gezondheid (zowel geestelijk als lichamelijk), en was misschien gedesillusioneerd door de nieuwe richting die de muziek opging. Hij reageerde eens op het horen van de zeer vernieuwende Symphonie fantastique van Hector Berlioz (1803-1869) met een sneer: "Wat een geluk dat het geen muziek is" (Schonberg, 250). In 1837 keerde Rossini terug naar Italië, maar in 1855 was hij weer terug in Parijs. Hij componeerde weer een aantal lichte stukken voor de salon (Soirées musicales, 1835), een aantal pianostukken die hij Péchés de vieillesse of "Zonden van de ouderdom" noemde (pas gepubliceerd in het midden van de 20e eeuw), en twee gewijde stukken. Rossini bracht zijn pensioen door met het organiseren van enorm populaire salons, waar hij piano speelde en beroemde namen als Verdi, Franz Liszt (1811-1886), Camille Saint-Saëns (1835-1921) en Georges Bizet (1838-1875) entertainde. De kamers van Rossini's villa aan de rand van het Bois de Boulogne zaten vol tijdens deze avonden - de gasten wisten dat de helderste ster van de opera er woonde omdat hij een gouden lier aan zijn poorten had hangen. Rossini, die nu wat corpulent was, hield er hof en het spektakel van alle diamanten van de dames werd alleen geëvenaard door Rossini zelf, met een van zijn beroemde pruiken op - er werd gezegd dat hij voor elke dag van de week een pruik had.
Invloed op het operagenre
Vóór Rossini was opera in Italië nogal stereotiep geworden, met een publiek dat vroeg om onbeduidende spektakels die schitterden maar daarna verdwenen om nooit meer opgevoerd te worden. De zangers domineerden de opera en componisten waren verplicht om hen spetterende aria's ten beste te geven waarmee ze hun stembereik en techniek konden showen. Rossini was vastbesloten om deze stand van zaken te veranderen en opera's te creëren die een uitdaging vormden voor de opera's die elders werden geschreven. Rossini wilde werken componeren die konden wedijveren met de opera's van Mozart.
Rossini innoveerde door de voorstelling te openen met een opzwepende ouverture, een uitgebreid koor te gebruiken, ervoor te zorgen dat het koor een integraal onderdeel van het verhaal werd, recitatief zonder begeleiding te elimineren, orkestmuziek te gebruiken in plaats van louter klaviermuziek, de aria's te verfraaien en sterk de nadruk te leggen op karakterisering. Hij ontwikkelde de bel canto stijl, waar "de melodische lijn werd ondersteund door een eenvoudige maar sterke harmonische structuur" (Sadie, 246). Rossini verhoogde ook het tempo van de opera aanzienlijk.
Rossini was een vernieuwer op het gebied van orkestratie. Hij was de eerste dirigent die de ventieltrompet in het orkest opnam, een instrument dat in de jaren 1820 was uitgevonden. Rossini gebruikte de ventieltrompet op fameuze wijze in William Tell; een ander ongewoon kenmerk van dat werk is de bel die in de tweede akte wordt gebruikt. Sommige critici waren ontzet over sommige van deze innovaties, vooral over Rossini's nadruk op melodie en dramatische geluidseffecten. Richard Wagner (1813-1883) merkte ooit op dat Rossini een meester was in melodie, maar dat zijn opera's naar zijn mening te vaak het drama offerden op het altaar van oorstrelende melodieën. Berlioz klaagde ooit over Rossini's gebruik van het "eeuwige pueriele crescendo" en de "brutale bastrom" (Sadie, 233). Aan de andere kant had Rossini veel aanhangers, met name de schrijver Stendhal (1783-1842), die zo ver ging in zijn bewondering dat hij een biografie van de componist schreef, Het leven van Rossini.
Rossini's belangrijkste opera's
De belangrijkste opera's van Gioachino Rossini zijn:
Tancredi (1813)
L'italiana in Algeri - Het Italiaanse meisje in Algiers (1813)
Elisabetta, Regina d'Inghilterra - Elizabeth, koningin van Engeland (1815)
Otello - Othello (1816)
Il barbiere di Siviglia - De Barbier van Sevilla (1816)
La cenerentola - Assepoester (1817)
La gazza ladra - De stelende ekster (1817)
Armida (1817)
Mosè in Egitto - Mozes in Egypte (1818)
La donna del lago - De dame van het meer (1819)
Maometto II (1820)
Semiramide (1823)
Il viaggio a Reims - De reis naar Reims (1825)
Le comte Ory - Graaf Ory (1828)
Guillaume Tell - Wilhelm Tell (1829)
Rossini componeerde ook bekende religieuze werken als Stabat Mater (1842) en Petite messe solennelle (1863).
Overlijden en nalatenschap
Rossini leed op het eind van zijn leven aan een slechte gezondheid en kreeg een beroerte of soortgelijke calamiteit in 1866; hij stierf in Parijs op 13 november 1868. Hij werd begraven op het kerkhof Père Lachaise in de Franse hoofdstad. Rossini liet een royaal deel van zijn grote fortuin na aan zijn geboortestad Pesaro met de opdracht om er een conservatorium en een tehuis voor gepensioneerde muzikanten mee te financieren. In 1887 werden Rossini's overblijfselen overgebracht naar de Santa Croce in Florence.
Rossini's werk beïnvloedde het trio Italiaanse operacomponisten dat snel na hem kwam: Gaetano Donizetti (1797-1848), Vincenzo Bellini (1801-1835) en Giuseppe Verdi. Rossini had de carrières van de eerste twee enorm geholpen door hun werken te promoten in het Théâtre Italien. Rossini beïnvloedde ook veel Spaanse componisten van zarzuela en Franse schrijvers van komische opera's, met name François-Adrien Boieldieu (1775-1834). Toen Rossini zich terugtrok uit de publieke belangstelling, inspireerde zijn grootse spektakel in William Tell Giacomo Meyerbeer (1791-1864) om het operagenre te herdefiniëren en het onverzadigbare publiek toneelvoorstellingen op een steeds grotere schaal te bieden. De nieuwe golf operacomponisten bouwde voort op Rossini's vele muzikale innovaties en brak door in een nieuw tijdperk van romantische muziek met meer en meer realistische maar vaak tragische plots. Rossini's opera's worden nog steeds wereldwijd opgevoerd en zijn opzwepende ouvertures worden vaak als op zichzelf staande stukken uitgevoerd door concertorkesten. De finale van de ouverture van Wilhelm Tell werd beroemd als thema van het populaire Amerikaanse televisieprogramma The Lone Ranger uit het midden van de 20e eeuw.
