Akkadlı şair Enheduanna (M.Ö. 2285-2250) ismen bilinen dünyanın ilk yazarıdır ve Akkad'ın kralı Sargon'un (Sargon Büyük, M.Ö. 2334-2279) kızıydı. Enheduanna'nın aslında Sargon'un kan bağına sahip olup olmadığı veya unvanın mecazi mi olduğu bilinmemektedir.
Ancak, Sargon'un Enheduanna'ya büyük güven duyduğu ve onu Sümer'in (Ur şehrinde) en önemli tapınağın yüksek rahibesi konumuna getirerek imparatorluğunun gelişmesi için gereken istikrarı yaratma sorumluluğunu ona bıraktığı açıktır.
Ayrıca, antik dünyada kullanılan şiir, mezmur ve duaların paradigmalarını oluşturmakla tanınır ve günümüzde tanınan türlerin gelişmesine yol açar. Bilim adamı Paul Kriwaczek şöyle yazar:
Onun eserleri, ancak modern zamanlarda yeniden keşfedilmiş olmasına rağmen, [yüzyıllar boyunca] dilek duasının modelleri olarak kaldı. Babililer aracılığıyla, bunlar İbrani Kutsal Kitabı'nın dualarını ile mezmurlarını ve Yunanistan'ın Homeros ilahilerini etkiledi, ilham verdi. Onlar aracılığıyla, tarihte adı geçen ilk edebi yazar Enheduanna'nın hafif yankıları, hatta erken Hristiyan kilisesinin ilahi müziğinde bile duyulabilir.
Hayatı boyunca etkisi, edebi mirası kadar etkileyiciydi. Babası tarafından büyük bir sorumlulukla görevlendirilen Enheduanna, sadece bu beklentileri aşmakla kalmadı, aynı zamanda tüm kültürü değiştirdi. Yazılı eserleri aracılığıyla, Mezopotamya tanrılarının doğasını ve insanların ilahiye dair algısını değiştirdi.
Hayatı
Enheduanna'nın adı, 'An'ın (gökyüzü tanrısı) Yüksek Rahibesi veya 'Tanrı Nanna'nın karısı, En-Rahibesi' şeklinde çevrilebilir. O, Kriwaczek'in belirttiği gibi, Kuzey şehri Akkad'dan gelmiş olup "Semitik bir doğum adı olmalıydı [ancak] Ur'a taşındığında, Sümer kültürünün tam kalbine; Sümer resmi unvanını aldı: Enheduanna - 'En' (Baş Rahip veya Rahibe); 'hedu' (süs); 'Ana' (gökyüzünün)" (120).
O, şehrin kalbi olan tapınak kompleksini düzenledi, başkanlık etti ve Sumerli bir isyancı olan Lugal-Ane'nin düzenlediği bir darbe girişimine karşı kendi başına direndi ve sürgüne gönderildi. Akkad İmparatorluğu, bölgeye getirdiği tüm zenginlik ve istikrara rağmen, kontrolü altındaki çeşitli bölgelerde sürekli isyanlarla başa çıkmak zorundaydı. Enheduanna'nın Sumer bölgesindeki sorumluluklarından biri, halkı din aracılığıyla kontrol altında tutmaktı.
Ancak Lugal-Ane durumunda, en azından başlangıçta, yenildiği görünüyor. Inanna'nın Yüceltilmesi adlı şiirinde, yüksek rahibe olarak görevinden uzaklaştırılma hikayesini ve sürgüne gönderilmesini anlatır. Tanrıça Inanna'ya yardım için bir dilekte bulunur ve ondan Tanrı An'a yardım için aracı olmasını ister:
Cenaze sunumları getirildi, sanki hiç orada yaşamamışım gibi.
Işığa yaklaştım, ama ışık beni yakıp kavurdu.
Gölgelere yaklaştım, ama bir fırtınayla kaplandım.
Ballı ağzım köpüklendi. Lugal-Ane'yi ve kaderimi An'a anlat!
An, bunu benim için tersine çevirsin! Bunu An'a anlattığınızda, An beni serbest bırakacak. (satırlar 67-76)
Inanna, görünüşe göre onun duasını duydu ve ilahi aracılıkla Enheduanna nihayet tapınaktaki hak ettiği yerine geri döndü. O, Ur'da bu pozisyonu tutan ilk kadın gibi görünüyor ve yüksek rahibe olarak tavırları, onu izleyenler için örnek bir model olmuş olabilir.
İşler
En çok bilinen eserleri Inninsagurra, Ninmesarra ve Inninmehusa'dır. Bunlar sırasıyla 'Büyük Yürekli Efendi', 'Inanna'nın Yüceltilmesi' ve 'Korkunç Güçlerin Tanrıçası' şeklinde çevrilebilir. Bu üç güçlü ilahi, tanrıça Inanna'ya adanmıştır (daha sonra Akkad/Asur İştar, Hitit Sauska, Yunan Afrodit ve Fenike Astarte gibi tanrıçalarla özdeşleştirilir). Bu ilahiler, Sargon'un yönetimi altındaki Akkad İmparatorluğu halkı için tanrıları yeniden tanımladı ve kralın aradığı temel dini birliği sağlamada yardımcı oldu. Kırk yılı aşkın bir süre boyunca Enheduanna, yüksek rahibe olarak görev yaptı, hatta otoritesine karşı Lugal-Ane'nin düzenlediği darbe girişimini bile atlatmayı başardı.
İlahilerinin yanı sıra, Enheduanna kişisel hayal kırıklıklarını ve umutlarını, dini bağlılığını, savaşa verdiği tepkiyi ve yaşadığı dünya hakkındaki duygularını yansıtan 42 şiiriyle hatırlanır. Yazıları şahsi ve doğrudandır ve tarihçi Stephen Bertman'ın belirttiği gibi:
Mezopotamyalıların tapındığı başlıca tanrıların adlarını ve başlıca tapınaklarının nerede olduğunu ilahiler bize verir; ancak, insanlığı öğreten dualardır çünkü dualarda günlük ölümlü yaşamın umutlarını ve korkularını buluruz.
Enheduanna'nın duaları bu umutları ve korkuları samimiyetle ifade eder ve bunu kendine özgü diliyle yapar. Paul Kriwaczek, şairin çalışırkenki resmini betimler:
Ur'un Nanna tapınağı gibi büyük ve prestijli bir kuruluşun yöneticisi için çalışma koşulları kesinlikle en iyi olanakları sunmuş olmalıydı. Ilum Palilis [kuaförü] ve personeli tarafından güzelce şekillendirilen saçlarıyla odasında, belki de ofisinde otururken, sıradan bir yazara dikte ettirerek, belki de Wooley'nin bulduğu mührü taşıyan Sagadu'ya, kendi adıyla, tarihe kalıcı bir iz bırakarak, 2.000 yıldan fazla bir süre boyunca kopyalanan ve tekrar kopyalanan kırkın üzerinde olağanüstü litürjik eser serisi yazmak için Enheduanna ilerledi.
Bu eserlerin ustalığı ve güzelliği bir yana, Mezopotamya teolojisi üzerindeki etkileri derindir. Enheduanna, tanrıları toprağın halkına daha yakın çekerek, Sümer ve Akkad inançlarını sentezleyerek, her ikisinden daha önce var olmayan daha zengin bir anlayış yarattı. Örneğin, Enheduanna'nın ay tanrısı Nanna üzerine düşünceleri, onu daha derin ve daha sempatik bir karakter haline getirdi ve Inanna'yı yerel bir bitki tanrıçasından, tüm güçlü Cennet Kraliçesi'ne yükseltti. Onun çalışmalarıyla dönüştürdüğü bu iki tanrı, ve diğerleri, öncekinden daha merhametli görünüyorlardı; tanrılar sadece Sümerliler veya Akkadlar değil, tüm halk için.
Enheduanna'nın eserinin cazibesinin bir parçası, onun açık bir duygusallığı ve ateşli bağlılığıdır. Büyük Yürekli Efendi (bazen sadece Inanna'ya Bir İlahi olarak da çevrilen) adlı eserinde şair şöyle yazar:
Sen muhteşemsin, senin adın övülür, yalnız sen muhteşemsin!
Efendim... Ben seninim! Bu daima böyle olacak! Kalbin bana doğru hafiflesin!
...
Tanrılığın Ülke'de ihtişamlı! Benim bedenim büyük cezanı yaşadı.
Yas, acı, uykusuzluk, sıkıntı, ayrılık... merhamet, şefkat, bakım,
Bağışlama ve saygı sana aittir, ve sel baskını yapmak, sert zemini açmak ve dönüştürmek
Karanlığı ışığa. (satırlar 218, 244-253)
Şiirin başka bir yerinde (satırlar 115-131), Enheduanna, Inanna'yı arzulanan ve uyarıcı hediyeleri için över ve onun "bir erkeği bir kadına ve bir kadını bir erkeğe dönüştürebilecek güce" sahip olduğunu belirtir (satır 121), muhtemelen Inanna'nın rahipleri ve kült takipçilerinin androjenliğine atıfta bulunur. İnanna'nın tapınakları ve eşlik eden ritüeller, her iki cinsiyetten de rahipler tarafından yönetiliyordu ve onun taraftarları, Inanna aracılığıyla aşkınlık arayışında erkek ve kadın arasındaki ayrımı karıştırarak, bulanıklaştırarak veya ortadan kaldırarak çapraz giyim alışkanlıklarıyla dikkat çekiyordu.
Enheduanna kendi eserleri boyunca bu deneyime işaret eder, alıntılamak için fazla sayıda satırı bulunur, tanrıçanın onu almasını, onunla bir olmasını, onu yok etmesini ve kurtarmasını dilemektedir. Bu duygular daha sonra Kutsal Kitap'ın mezmurlarında ifade edilir, ancak genellikle çok daha az duygusallıkla. Kutsal kitap şiiri Şarkıların Şarkısı, Enheduanna'nın ilahilerinin tutkusunu en yakın şekilde yansıtır.
Tartışma
Kuşkusuz bir kadın olan Enheduanna'nın Ur'da yaşadığı ve rahibe olduğu konusunda şüphe olmamasına rağmen, bazı bilim insanları; bu kadının adını taşıyan ilahilerin yazarı olarak kabul edilip edilemeyeceğini sorgular. Örneğin, bilim insanı Jeremy Black, onun tarihsel gerçekliğini sağlamaya yeterli kanıt olduğunu belirtirken, ünlü olduğu şiirleri yazdığına dair hiçbir gösterge olmadığını savunur. Black şunları belirtir:
En iyi ihtimalle, Enheduana'nın bize silindir mührüyle tanıdığımız bir yazıcıya sahip olduğunu ve ilahilerin onun adına yazılmış olma olasılığının hatta muhtemelen olduğunu söyleyebiliriz... En kötü durumda, tüm el yazması kaynaklarının MÖ ikinci milenyuma ait olduğunu ve bunların çoğunun onun yaşadığı tarihten altı yüzyıl sonra, çoğunlukla on sekizinci yüzyıldan geldiğini belirtmek gerekir. (316)
Enheduanna'nın yazarlığına yönelik itiraz, şairin eserlerinde kendisini birkaç yerde adlandırmasıyla - Büyük Yürekli Efendi'de 219. satırda ve Inanna'nın Yüceltilmesi'nde 66. ve 81. satırlarda - yazarlığını kanıtlamak için çürütülmüştür. Daha sonraki yazarlar şiiri ona atfetmişlerdir ve Paul Kriwaczek'in belirttiği gibi:
Enheduanna, kendi adıyla, neredeyse 2.000 yıl boyunca kopyalanan ve tekrar kopyalanan kırkın üzerinde olağanüstü litürjik eser dizisini bestelemek suretiyle tarihe kalıcı izini bırakmıştır.
Onun yazarlığına dair metinsel ve tarihsel kanıtları "daha muhtemel" bir biçimde bir erkek yazıcı tarafından yazıldığı gerekçesiyle göz ardı etmek, savunulamaz bir durumdur. Yazıcıya ait olan silindir mührünün, belgelerin onun görevinden geldiğini doğrulamak amacıyla kullanıldığı - silindir mührünün yaygın bir kullanımı - ve Enheduanna'nın eserlerinin yazıcının yazarlığını desteklemediğine dair daha olası bir olasılık gibi görünmektedir.
Sonuç
1927'de, Britanyalı arkeolog Sir Leonard Woolley, Sümer yerleşimi Ur'da yaptığı kazılarda şimdi ünlü Enheduanna kalsit diski buldu. Disk üzerindeki üç yazıt, tasvir edilen dört figürü tanımlar: Enheduanna, Mülk Müdürü Adda, kuaförü Ilum Palilis ve katibi Sagadu.
Diskteki kraliyet yazıtı şöyle der: "Enheduanna, zirru-rahibe, tanrı Nanna'nın karısı, dünya kralı Sargon'un kızı, tanrıça Innana'nın tapınağında." Enheduanna'nın figürü, diğerleriyle ilişkisindeki önemini vurgulayarak diskte önemli bir yerde bulunur ve ayrıca, zamanının kültürü üzerindeki büyük güç ve etki pozisyonunu gösterir.
Woolley ayrıca rahibelerin özel bir mezarlıkta gömüldüğü tapınak kompleksini de ortaya çıkardı. Kriwaczek şöyle yazar:
Kayıtlar, bu ölmüş rahibeler için sunuların devam ettiğini göstermektedir. Enheduanna'nın varlığının fiziksel kanıtı olan en çarpıcı eserlerden birinin, onun yaşamından çok yüzyıl sonra tarihlendirilebilen bir tabakta bulunması, onun özellikle tapınağın yönetimine atanan hanedanın çöküşünden uzun süre sonra hatırlandığını ve onurlandırıldığını muhtemel kılar.(120)
Kültür üzerindeki derin etkisinin daha ileri kanıtı, günümüzde hala hatırlandığı ve onurlandırıldığı, şiirlerin hala 4.000 yıl önce oluşturduğu model üzerinde bestelendiği gerçeğidir.
Yazar Notu: Enheduanna'nın çalışmaları hakkındaki görüşleri için okur Elizabeth Viverito'ya içten teşekkürler.
