Amos, İbranice Kutsal Kitap'ta on iki küçük peygamberden biri olarak gösterilir. Amos gördüğü rüyaları yazıya döken ilk peygamberlerden biridir. Amos Kitabı'nın ilk bölümünde bahsedilen deprem Amos'u M.Ö. 760-755 yılları arasına konumlandırır.
İki Krallık
M.Ö. 1000 yıllarında, İsrail'in on iki kabilesini birleştiren Birleşik Monarşi, Kral Davut ve Kral Süleyman dönemlerinde sağlandı. Süleyman tahta çıktıktan sonra Kudüs'te ilk kalıcı taş tapınağı inşa etti. Ancak bunu yapmak için kabilelerden işçi topladı ve böylelikle Mısır'daki Firavun'a benzetildi. Ayrıca ülkede putperestliğe izin verdi; birçok karısının kendi tanrıları için tapınaklar ve mabetler inşa etmesine izin verildi.
Süleyman'ın ölümünden sonra kabilelerden on tanesi Süleyma'nın oğluna zorunlu askerliği kaldırmasını talep etti, ancak o bunu reddetti. Bunun üzerine bu on kabile Yarovam adlı bir adamın önderliğinde ayrılarak kuzey İsrail'e yerleşti. İki kabile, Benyamin ve Yahuda güneyde kaldı. Sonraki birkaç yüzyıl boyunca Kuzey İsrail Krallığı ve Güney Yahuda Krallığı bazen yabancı istilacılara karşı savaşmak için bir araya geldiler ama aynı zamanda birbirleriyle de savaştılar.
Amos Yahuda'lıydı, ancak çalışmalarını İsrail Krallığı'nda, özellikle de Samiriye ve Beytel kentlerinde yürüttü. Amos Beytel'de vaaz vermeye çağrılmıştı, çünkü Kuzey krallarının orada gelenekleri putperestlikle karıştıran altın bir buzağıya benzeyen bir tapınağı vardı, ancak başkâhin Amazya onu kral 2. Yarovam'a şikâyet etti ve Amos güneye kaçmak zorunda kaldı. Belki de bu sırada, başkalarının da izleyebilmesi için görülerini yazmaya karar vermiştir.
Mezopotamya'nın eski bölgelerinin mirasçısı olan Asurlular, imparatorluk kurma döneminde batıya doğru ilerleyerek MÖ 722'de Kuzey İsrail Krallığı'nı fethettiler. Asur, İsraillileri bölgeden çıkardı ve doğuya gönderdi. Bu, Kuzey Krallığı'nın on kabilesinin tarihe karıştığı zamandır. Ortaya çıkan bir sonraki imparatorluk olan Yeni Babiller, M.Ö. 587'de Kudüs'ü fethetti ve Süleyman'ın Tapınağı'nı yıktı.
Peygamberlerin Rolü
Peygamberlerin tüm kitaplarının temel konusu bu felaketlerin neden yaşandığını açıklamaktı. Asurluların ve Babillilerin tanrıları İsrail'in Tanrısı'ndan daha mı güçlüydü? Peygamberler toplu olarak suçu halkın günahlarına yüklediler. En büyük günah putperestliğe izin verilmesi ve emirlerin ihmal edilmesiydi. Tanrı evrendeki en büyük tanrı olarak kaldı, ama İsrail'i cezalandırmak ve terbiye etmek için Asurluların ve Babillilerin tanrılarını (güçlerini) kullandı. Ancak peygamberler aynı zamanda bir umut mesajı da verdiler: gelecekte Tanrı insanlık tarihine müdahale edecek ve son günlerde tüm adaleti yeniden tesis edecekti. Amos sürekli olarak bu zamandan "Rab'bin günü" ya da günahkârlar için "kıyamet günü" olarak söz etmiştir.
Amos'un yazıları üç nedenden dolayı önem kazanmıştır:
- İsrail'in Kuzey krallarının kınanması ve bunun onların çöküşüne nasıl yol açtığı
- Kudüs'ün düşüşünün öngörülmesi
- Zenginler ve yoksullar arasında sosyal adaletin ihmal edilmesine vurgu yapılması
Amos'taki Hüccetler ve Tedrisler
İsrail'in peygamberleri, insanların tanrılarıyla iletişim kurma yolları için kullandıkları kâhinlerdi (bir kişi için olduğu kadar bir yer için de kullanılan bir kavram). Kahin, tanrı tarafından yönetilir ve söylenen sözler için bir araç görevi görürdü. İlk bölüm Tanrı'nın İsrail'in komşuları olan kentlere karşı bir dizi kehanetidir: Şam, Gazze, Sur, Edom, Ammon, Moav. Bütün bu kentler putperestlikten ve İsrailliler'e baskı yapmaktan dolayı suçluydular. Ancak Tanrı Yahuda'nın günahlarını da cezalandıracaktır:
Yahuda'nın üç günahı, hatta dört günahı için bile merhamet etmeyeceğim. Rab'bin yasasını reddettikleri ve buyruklarını yerine getirmedikleri için, atalarının izinden gittikleri sahte ilahlar onları yoldan çıkardığı için, Yahuda'nın üzerine Yeruşalim'in kalelerini yakıp yok edecek bir ateş göndereceğim. (Amos 2:4-5)
Amos Tanrı'yı, inanlının doğruluğu dışında hiçbir şeyden etkilenmeyecek şekilde etik olarak tanımlamıştır. Adalet Tanrısı olarak, Tanrı ritüelleri değil, doğru yaşamı talep eder:
Dini bayramlarınızdan nefret ediyorum, onları aşağılıyorum; toplantılarınız benim için pis bir kokudan ibaret. Bana kızgın ateşe atmalık, tahıllık teklifler getirseniz de kabul etmeyeceğim. Dostluk teklifleri getirseniz de, onlara hiç kulak asmayacağım. Ezgilerinizin gürültüsü uzak olsun! Arplarınızın müziğini dinlemeyeceğim. Ama bırakın adalet bir ırmak gibi, doğruluk hiç dinmeyen bir dere gibi akıp gitsin (Amos 5:21-24).
Bu fikir diğer peygamberlik kitaplarında, özellikle Yeşaya ve Yeremya'da da geçmektedir, ancak kavram İsrail'in tapınma biçimine (kurbanlar) yönelik bir yasak değil, doğru yaşam ve tövbe olmadan ritüellerin değersiz olduğuna dair bir uyarıydı. Tanrı ile İsrail arasındaki antlaşma ahlaki bir sözleşmeydi. Eğer İsrail ahlaki yükümlülüklerini yerine getirmezse, Tanrı sözleşmeyi feshetme hakkına sahiptir.
Tanrı diğer uluslarla birlikte İsrail'i de yarattı, İsrail diğerleri için doğru bir model olacaktı. Diğer uluslar nasıl günah işlediyse ve Tanrı'nın cezasıyla karşılaştıysa, İsrailliler de karşılaşacaktı.
Rab'bin sunağın yanında durduğunu gördüm ve şöyle dedi: "Sütunların tepelerine vurun ki, eşikler sarsılsın. Onları bütün halkın başına indir; geriye kalanları kılıçla öldüreceğim. Hiçbiri kaçamayacak, hiçbiri kurtulamayacak. Düşmanları tarafından sürgüne gönderilseler bile, orada kılıca onları öldürmesini emredeceğim. ... Egemen Rab'bin gözleri günahkâr krallığın üzerindedir. Onu yeryüzünden sileceğim. Ama Yakup'un soyunu tümüyle yok etmeyeceğim." (9:1-8)
Bu son unsur, salih kalanlar olarak bilinen bir kavramı yarattı. Buradaki fikir, günah işlemeyen küçük bir grup İsraillinin her zaman var olacağı ve Tanrı yeryüzünde krallığını ilan ettiğinde onların da Tanrı'ya katılacağıdır.
Ekonomik adaletsizlik Samiriyeli kadınlara ve yöneticilere hitap etmektedir:
Samiriye Dağı'ndaki Başan inekleri, yoksulları ezen, muhtaçları ezen ve kocalarınıza, "Bize içki getirin!" diyen kadınlar, bu sözü dinleyin. Egemen Rab kutsallığı üzerine yemin etti: " Kesinlikle öyle bir zaman gelecek ki, sizler kancayla, sonuncunuz da oltayla alınıp dışarı atılacaksınız" (Amos 4:1-2).
Samiriye ve Siyon'un zenginleri ve kibirlileri için:
Fildişi ile süslenmiş yataklarda yatıyor ve koltuklarınızda uzanıyorsunuz. ... Kase dolusu şarap içiyor, en güzel kremleri kullanıyorsunuz, ama Yusuf'un mahvoluşuna üzülmüyorsunuz. Bu yüzden sürgüne ilk gidenlerden biri siz olacaksınız; ziyafetleriniz ve eğlenceleriniz sona erecek. (Amos 6:4-7)
Yeni Ay ne zaman bitecek ki tahıl satabilelim, Şabat ne zaman sona erecek ki buğday pazarlayabilelim? Ölçüde hile yaparak, fiyatı artırarak, tartıda sahtekârlık yaparak, yoksulu gümüşle, yoksulu bir çift çarıkla satın alarak, buğdayla birlikte süpürgeyi bile satarak (8:5)
Hristiyan Tefsirleri
İlk Hıristiyan misyonlarında, putperestler (Yahudi olmayanlar) katılmak istedi. Yeruşalim'de Havariler Konseyi olarak bilinen bir toplantıda Yakup, Yahudi olmayanların Yahudilerin etnik kimlik belirleyicileri (sünnet, diyet yasaları ve Şabat'a uyma) olmadan katılabileceklerine karar verdi. Elçilerin İşleri 15'te Luka'ya göre Yakup, Amos'un Tanrı'nın krallığı gerçekleştiğinde neler olacağına dair öngörüsünden alıntı yaparak onların katılımını gerekçelendirmiştir:
Davut'un yıkılan barınağını onaracağım - yıkık duvarlarını onaracak, harabelerini yeniden kuracağım - Edom'dan arta kalanlara ve adımı taşıyan bütün uluslara sahip olsunlar diye orayı eskiden olduğu gibi yeniden inşa edeceğim. (Amos 9:10-11)
Ancak aynı zamanda, Hıristiyan yazarlar Amos'un Yahudilere yönelik geçmiş eleştirilerini bir bütün olarak çağdaş Yahudiliğe karşı polemiklerinde kullanmışlardır.
Modern dünyada Amos, süregelen sosyal ve ekonomik adaletsizliğe karşı yapılan eleştirilerde sıklıkla alıntılanmaktadır. Martin Luther King, Jr. (1929-1968) "Bir hayalim var" konuşmasında Amos'tan alıntı yapmıştır: "Adalet sular gibi ve doğruluk güçlü bir akarsu gibi akana kadar tatmin olmayacağız."
Peygamberlerin Yaşamları adlı uydurma eserde Amos'un Beytel kâhini Amazya'nın oğlu tarafından öldürüldüğü iddia edilir. Yahuda'da gömülmüştür. Amos hem Doğu Ortodoks hem de Batı geleneklerinde bir aziz olarak yüceltilmiştir.
