Yaklaşık olarak 12.000 ila 20.000 yıl önce başlayan Birinci Tarım Devrimi, Dünya’nın farklı bölgelerinde, farklı tarım sistemlerinin ortaya çıkmasıyla karakterize edilmiş ve bu sistemlerin ortak bir özelliği; her bir bölgenin kendi yöresel yöntemlerini kullanması olmuştur. İlk tarım faaliyetinin 8.000 ila 12.000 yıl arası önceye tarihlenen bir dönemde, Yakın Doğu’da ortaya çıktığı konusunda yaygın bir inanç olsa da, aslında ilk tarım faaliyeti birçok bölgede kendi yöresel işleyiş tarzından kaynaklı bağımsız bir şekilde gelişme göstermiştir.
Tarımın Ortaya Çıkışı
Avcı-toplayıcı yaşam tarzından, tarım faaliyetiyle desteklenen daha yerleşik bir yaşam tarzına geçiş, yaklaşık olarak 12.000 ila 20.000 yıl önce, birkaç bin yıllık sürede gerçekleşmiştir. O zamanda insanlık gezegeni genel nüfusu dört ile sekiz milyon arası bir oranda değişiklik gösteriyordu. Buzullaşmanın neden olduğu göçler ve Buzul Çağı sonunda kıtaların yeniden şekillenmesinin bir sonucu olarak var olan nüfus, yeniden oluşan kıtaların her bir yerine dağılmış olabilir.
Tarım faaliyeti, görünüşe göre, Dünyanın farklı bölgelerinde bağımsız olarak ortaya çıkmıştır. Başlıca tarım bölgeleri;
- Hindistan, Indus vadisi,
- Doğu Asya’da İki Merkez; Yangtze Vadisi ve Sarı Nehir boyunca daha Kuzey ve Doğu’ya doğru bölge,
- Meksika’da And Dağları Platosu
- Yakın ve Orta Doğu
- Daha sonra Birleşik Devletler olacak toprakların Doğu Kıyısı
- Sahra Altı Afrika
Tarım faaliyeti, bu alanların her birinde, o bölgeye özgü bitki ve hayvanlarla yakın ilişki içinde gelişme göstermiştir. İnsanların bitki yetiştirdiğine dair en eski kanıtlar, Uzak Doğu ile Avusturalya kıtası arasında bulunan coğrafyadan, günümüzde bile keşfedilmesi zor Papua Yeni Gine’den gelmektedir. Bu uzak bölgede yaşayan insanlar, yaklaşık olarak 20.000 yıl önce, belki de daha önce, muz (Musa sp), taro/gölevez (Colocasia esculenta) ve muhtemelen patates (dioscorea) yetiştirmeye başlamışlardır. Söz konusu bu muz türüne gelince, belki günümüzdeki muzlar kadar de lezzetli değildi, daha küçük ve lifli bir dokuyla sarılmış olarak bol miktarda tohum içeriyordu. Yine de, onlar muz idi.
Yöresel bitkiler, her bir bölgede yaşayan insanlara farklı fırsatları sunmasından dolayı, Güney Çin halkları pirinci evcilleştirirlerken, Kuzey Çin halkları da darı yetiştirmişlerdir. Orta Doğu’da insanların yetiştirdikleri ilk bitkiler; siyez, buğday, baklagiller, hurma, incir ve muhtemelen keçiboynuzu olmuştur. Amerika’da tarım; farklı alanlarda, bir taraftan fasulye ve mısır, diğer taraftan da patates ve daha sonra sırasıyla ayçiçeği ve balkabağı yetiştirilerek başlamıştır. Afrika’da, kırmızı pirinç, süpürge darısı ve akdarı yetiştirilen ilk bitkiler olmuşlardır. İndus Vadisi Uygarlığı tarım işleri konusunda çok az şey bilinmektedir. Birçok Neolitik arkeolojik alan hala da tamamen kazılmamış olsa da, antik kaynaklara göre Büyük İskender’in (MÖ 336-323) Hindistan’da ilk şeker kamışı yetiştiriciliğiyle karşılaşmış olabileceği öne sürülmektedir.
Malanezya (Papua Yeni Gine)
Son arkeolojik araştırmalarına göre, insanlar Buzul Çağında 60.000 ila 40.000 yıl önce Güneydoğu Asya’dan göç edip Papua Yeni Gine’ye ulaşmışlardır. Bu dönemde deniz seviyesi önemli oranda düşük olmuş ve insanların adalar arasında hareket etmesi kolay olmuştur. Bu insanların muhtemelen avcı toplayıcı olmaları ve zamanla genellikle kazıklar üzerinde kalıcı yerleşimler kurmaları gerekmiştir. Bu tarzdan küçük topluluklar avcılık ve balıkçılıkla geçiniyor, yabani bitkileri topluyor ve muhtemelen yetiştirip çoğaltıyorlardı.
Papua Yarımadası keşfi, ne yazık ki, çeşitli nedenlerden dolayı kolay olmamıştır. Nemli tropikal iklimiyle yoğun yağmur ormanlarıyla kaplı olması, deniz seviyesinden 1000 metre (3280 ft) yükseklikte olmasıyla yaşamak üzere katlanabilir hale gelmiştir. Tüberküloz, hepatit, tifo ve sıtma gibi hastalıklar bölgede yaygındır. Yerliler, kendi kültürleri, gelenekleri ve dilleriyle farklı etnik gruplardır. Morfolojik özellikleri izole bölgelerde yaşadıkları ve yabancılarla temas halinde olmadıkları, birkaç yüz deyimden oluşan bir dil ile konuşup iletişim kurdukları anlaşılmaktadır. Bütün bu dezavantajlı durumlar, kâşiflerin ve arkeologların bu topraklarda çalışmalarını zorlaştırmaktadır.
UNESCO, Papua Yeni Gine yerli halklarını, gezegenimizde tarım yapan ilk halklar arasında saymış ve Papua Yeni Gine ülkesi, 2008 yılında, Dünya Mirası listesine alınmıştır.
Çin; Sarı Nehir ve Yangtze Vadileri
Çin’de, arkeolojik araştırma ve etkinlikler ancak 20.yüzyılda başlamış olsa da, bugüne kadar önemli ve yaygın insan yerleşim bölgeleri ile ilgili kanıtları sağlayan birkaç bin sit alanı keşfedilmiştir. Birçok arkeolojik buluntu Geç Neolitik Çağ’a kadar geçmişe uzanmakta ve bir kaçı da 45.000 yıl öncesine tarihlenmektedir.
Evcilleştirme iki ana merkezde yapılıyordu: Merkezlerden biri, Kuzeyde, Sarı Nehir boyunca eski başkent Şian’a (Xian) yakın bir bölgede, darı, salkım ve turpgilleri yetiştirme ile köpek, domuz ve kümes hayvanları yetiştirmenin yan yana geliştiği bölgede bulunuyordu; diğer bir merkez ise daha güneyde, pirincin yetiştirildiği Yangtze Vadisinde idi. Oysa Yangtze Vadisi boyunca bulunan en eski pirinç fitolitleri yaklaşık olarak 13.900 yıl öncesine tarihlenmektedir.
Bereketli Hilal
Bereketli Hilal coğrafyası, yani Orta Doğu bölgesinin çoğunu kaplayan Hilal şeklindeki bölge, uzun zamandan beri tarımın beşiği olarak kabul ediliyor. Bu teori, bölgede bulunan çok sayıda arkeolojik kalıntılardan kaynaklanır. Koyun, keçi, domuz ve muhtemelen ineklerin evcilleştirilmesi, yerleşik hayatta geçişe doğru atılan ilk adım olmuş, bu süreci birkaç tahıl ve baklagillerin evcilleştirilmesi izlemiştir. Bereketli Hilal bölgesi, Filistin’de bulunan antik Eriha arkeolojik alanlarından Güney Türkiye’deki dağlık yamaçlara, Güneydoğu’da Mezopotamya’ya (günümüzde Irak ve İran’ın bazı bölgeleri) kadar devam ederken, Kuzeydoğuda Karadeniz ve Hazar Denizi kıyılarına kadar uzanır.
Bu alanda arkeolojik kalıntıları bulunan bitkiler arasında arpa gibi tahıllar, farklı siyez türleri, buğday, bezelye ve mercimek gibi baklagiller, incir, hurma ve muhtemelen keçiboynuzu yer almaktadır. Hayvanlara gelince, domuz, keçi, koyun ve sığır kalıntıları ortaya çıkmıştır. Köpek evcilleştirme kalıntıları da bulunmuş ancak bu köpeklerin yemek için değil, avlanmak üzere evcilleştirilmiş olmaları muhtemeldir.
Mezoamerika
Güney Meksika’da Oaxaca Vadisi, geleneksel olarak mısır bitkisinin ilk yabani atası olan teosinteden evcilleştirildiği yer olarak kabul edilir. Arkeolojik bulgular ve moleküler verilerin birleşiminden, evcilleştirmenin yaklaşık olarak 9000 yıl önce gerçekleştirdiği anlaşılıyor. Mısırın deniz seviyesinden 1800 metre (5900 ft) yükseklikte bir platodan vadilere ve oradan da esas olarak batı kıyı boyunca Güney Amerika’ya yayılmış olması muhtemeldir. Fasulyenin evcilleştirilmesi göreceli olarak daha yeni olduğu anlaşılıyor ve yaklaşık olarak 4000 yıl öncesine dayanıyor.
Güney Amerika: Peru ve And Dağları
Konuyla ilgili arkeolojik alanlar Peru ve Bolivya arasındaki Titikaka Gölü çevresinde ve Şili’deki Chiloe Takımadalarında bulunabilir. Patates, genel olarak fasulye ve Lima fasulyesi bu alanlarda yetiştirilmiştir. Görünüşe göre patatesin, yaklaşık olarak 7000 yıl önce Güney Peru’daki Solanum Brevicaule bitkisinden (patatesle akraba) evcilleştirildiği anlaşılıyor. Daha sonra hem kuzey ve hem de güney yönüne doğru Patagonya’nın (Şili ve Arjantin) batı kıyılarına kadar yayılmış, daha uzun fotoperiyotlara adapte olmuş ve bu durum patatesin Avrupa’da başarılı bir şekilde yayılmasını mümkün kılan temel evrim olmuştur.
Genel olarak asulye ve Lima fasulyesinin evcilleştirilmesi 6000 yıl öncesine dayandığı düşünebilir. Ancak her iki fasulye türünün de Orta Amerika’dan Güney Amerika’ya kadar uzanan alanda yaygın olması nedeniyle, ilgili veriler üzerinden, her şeyden önce, bu iki fasulye türünün evcilleştirildiği bölge açısından daha fazla değerlendirme yapılmasını gerektirir.
Kuzey Amerika: Birleşik Devletler Doğu Sahili
Balkabağı, ayçiçeği ve Chenopodium (yabani ıspanak) familyalarına ait oldukları belirlenen bitkiler, Birleşik Devletlerin Doğu Kıyısı boyunca uzanan arkeolojik alanlarda bulunmuştur. Doğu Kıyısının kendi başına bir evcilleştirme alanı mı, yoksa sadece başka bölgelerde evcilleştirilmiş bitkilerin söz konusu olduğu uzun süreden beri bir tartışma devam etmektedir. Şimdilerde yapılan radyokarbon tarihleme işlemine göre Chenopodium, balkabağı ve ayçiçeği gibi türlerin ilk olarak 3800 ila 5000 yıl önce bölgede yetiştirildiği anlaşılmaktadır.
Sahra Altı Afrika
İnsan (Homo) türünün Afrika’da ortaya çıktığı düşünüldüğünde, insanların Afrika’da en erken tarım faaliyet yöntemlerini uygulamış olmaları muhtemel görünüyor. Ancak bu teoriyi destekleyecek somut herhangi bir kanıt henüz bulunmuş değildir. Sahra Altı Afrika’da bilinen en eski yerleşim yeri olan ve 10.000 ila 8000 yıl öncesine dayanan Güneybatı Mısır’da bulunan Nabta Playa alanında hayvancılık yapıldığı kalıntıları olduğu görülüyor, bitki kalıntılarının ise olmadığı anlaşılıyor. Aynı şey, Güneydoğu Cezayir dağlık alanda bulunan bir plato olan Tassili n’Ajjmer platosu için de söylenebilir; buradaki çok sayıda kaya oyması ve resimlerde çoğunlukla avcılık ve hayvancılık yapıldığı sahneleri görünüyor. Nil Vadisinde, yerleşik yaşam konusu ve bitki yetiştirme de dahil olmak üzere tarım yapma biçimleri MÖ 5000 yılı dolayında gelişmiş ve Krallar Vadisinde çeşitli mezarlarda bulunan resimler sayesinde son iki yüzyılda dünya çapında iyi bilinir hale gelmiştir.
Kuzeydoğu Nijerya’da, Ganjingana ve Kursakata arkeolojik alanları daha ilginç özellikte olup ancak daha yeni alanlardır. Orada bulunan evcilleştirilmiş bitkiler Afrika pirinci (Oryza glaberrima), darı ve sorgum bitkisi olmuştur. Afrika pirinci, yetiştirilen iki türden birisidir. Sadece Afrika’da bulunabilir ve Asya’ya özgü diğer bir pirinç türü Oryza Sativa’dan çok daha az yaygındır. Yaklaşık olarak 2500 yıl önce, günümüz Mali’de bir alan olan Nijer kıyılarında evcilleştirildiği düşünülmektedir.
Sonuç
Neolitik dönem tarım alanlarının daha fazla araştırılması ve yeni keşiflerin yapılması bu alanlar ile ilgili bilgi düzeyimizi artıracaktır. 10.000 yıl öncesine dayanan manyok bitkisi ve balkabağı yetiştiriciliği izleri yakın zamanlarda Bolivya Amazon’unda bulunmuştur. Bu tarım faaliyet biçimleri, bu bölgelere özgü türlerin yetiştirilmesinde gelişme sağlamasına yol açmış; çoğunlukla benzer iklime sahip komşu bölgeler arasında yöresel ürünlerin takası ve birkaç yeni türün evcilleştirilmesinden dolayı yenilikler az olmuştur. 16.yüzyıla kadar tarım durumu böyle idi.
Avrupa’nın, Amerika kıtasını sömürgeleştirmesinden sonra, Kolombiya Borsası ile birlikte patates, mısır, pamuk, şeker kamışı, muz, çay, kahve, kakao vb. türlerin evrimleştikleri coğrafi alanlardan alınarak dünyanın farklı bölgelerine taşınmış ve küresel olarak standartlaştırılmış bir tarım tarzı yaratılmıştı. Burada birkaç temel ve lüks gıda maddeleri insan ve hayvan beslenmesine hâkim olmuştu. 17.yüzyıldan itibaren değişim öngörülemez ve hatta üzücü hale gelmiştir. Sömürgeciler, bitki türlerini bir kıtadan diğer bir kıtaya taşımış, bitkilerin uzun bir evrim sürecinde ortama uyum sağladıkları coğrafi alanlardan almış ve yerlisi oldukları topraklardan dünyanın başka bölgelerine nakletmişlerdir. Avrupalılar şaşırtıcı derecede geniş arazilerde kapsamlı tarım alanları kurmuş ve ülkelerin nüfusu yaşam tarzını, kurdukları tarım işletmelerinin sundukları ürünlerle karşılayacak şekilde düzenlemişlerdir.
Pamuk, mısır, tütün, şeker kamışı, muz, çay kahve, kakao, kauçuk gibi ürünlerin dünya çapında yayılmasının olumlu ve olumsuz sonuçları da olmuştur. Olumsuz etkileri arasında dünyanın birçok ülkesinde (Hindistan, Birleşik Devletler, Orta Amerika, Brezilya) felaket niteliğinde ormansızlaşma olmuştur. Afrika’dan Yeni Dünya kolonilerine köle ticareti yapılmış (12,5 milyon Afrikalı zorla yakalanıp Amerika’ya sürülmüş), Çinli çalışanlara çay hasattı için ödeme yapma yöntemi olarak, bir milyondan fazla insanı kapsayan afyon yetiştiriciliği yaygınlaşmış, tarım faaliyet uygulamaları standartlaşmış ve aynı birkaç besin türleri dünya çapında yayılmıştır.
