Zerdüştlük

Zerdüştlük, Pers kökenli peygamber Zerdüşt (Zarathustra, Zartosht olarak da bilinir) tarafından M.Ö. 1500-1000 yılları arasında kurulan tek tanrılı bir inançtır. Her şeyin yaratıcısı ve sürdürücüsü olan Ahura Mazda (Bilginin Efendisi) adında tek bir yüce ilahın varlığına inanır ve taraftarlarını inançlarını İyi Düşünceler, İyi Sözler ve İyi İşler ilkesiyle ifade etmeye teşvik eder.

Bu din Mazdayasna ("Mazda'ya bağlılık") ve Mecûsîlik olarak da bilinir. Bu inanç sistemi, Ahura Mazda'yı geniş bir tanrılar panteonunun en büyüğü olarak gören ve daha sonraki Zerdüştlük gibi hayatı ışık ve iyilik güçleri ile karanlık ve kötülük güçleri arasında bir mücadele olarak gören çok tanrılı eski Pers dininden gelişmiştir.

Zerdüştlük, Ahameniş Pers İmparatorluğu (MÖ 550-330), Part İmparatorluğu (MÖ 247 - MS 224) tarafından benimsenmiş ve Sasani İmparatorluğu (MS 224-651) döneminde tam anlamını bulmuştur. Sasaniler Zerdüştlüğü devlet dini haline getirirken aynı zamanda Zurvanizm olarak bilinen ve genellikle 'sapkınlık' olarak adlandırılan farklı bir inanç kolunu da geliştirmişlerdir. MS 651'deki Müslüman Arap İstilasından sonra Zerdüştler zulüm görmüş, inançları bastırılmış ve dini mekânları yıkılmış ya da camiye dönüştürülmüştür. Ancak Zerdüştlük - taraftarlarının sayısı büyük ölçüde azalmış olsa da - varlığını sürdürdü ve günümüzde de gözlemlenmeye devam ediyor.

Kökeni

İlk Perslerin çok tanrılı inancı büyük olasılıkla M.Ö. 3. binyıl civarında İran bölgesine gelmelerinden önce bir şekilde geliştirilmişti ve daha sonra orada zaten yerleşik olan Elamlılar ve Susianalılar tarafından etkilenmişti. Bu inanç sistemi, Ahura Mazda tarafından yönetilen ve insanlığı ruh tanrısı Angra Mainyu tarafından yönetilen karanlık güçlerin tehdit ve etkilerinden koruyan ve onlara rehberlik eden birçok tanrının varlığına inanıyordu.

İnsan yaşamının amacı, Ahura Mazda'nın emirlerine uymayı seçmek ve Angra Mainyu'nun ayartmalarını ve tuzaklarını reddetmekti. Ahura Mazda tarafından yaratılan ilk çift - Maşya ve Maşynag - Ahura Mazda'nın kendileri için yarattığı cennette her şeyle barış ve uyum içinde yaşamışlardı, ta ki Angra Mainyu'nun fısıltılarını dinleyip onları kendisinin onların yaratıcısı olduğuna ve Ahura Mazda'nın onların düşmanı ve bir düzenbaz olduğuna ikna edene kadar. Gerçek efendilerinden şüphe ettikleri ve yalanları dinledikleri için cennetten kovuldular ve zorluk ve çekişmelerle dolu bir dünyaya mahkum edildiler ama onların soyundan gelenler Ahura Mazda'ya sadık kalarak anlamlı ve tatmin edici yaşamlar sürdürebilirlerdi.

Yazılı bir kutsal metin olmadığından, inancın nasıl gözlemlendiği ya da ritüellerin nasıl gerçekleştirildiği bilinmemektedir. Bununla birlikte, inancın bazı yönleri daha sonraki Zerdüşt eserlerinde korunmuştur ve bir rahip sınıfının (daha sonra magi olarak bilinir) olduğu ve tanrılara Ateş Tapınakları olarak bilinen açık hava tapınaklarında - tanrının ateşinin her zaman yanık tutulduğu sunaklar - ibadet edildiği bilinmektedir. Mısır ya da Mezopotamya'nın aksine, tanrılar için tapınaklar ya da ayrıntılı ritüeller yoktu.

Muhtemelen yiyecek, tahıl ve değerli nesneler şeklinde olan kurbanlar, tanrılara aracılık etmeleri karşılığında rahiplere teslim edilirdi ve bu uygulama din adamlarını Pers toplumunun en zengin ve güçlü sosyal sınıflarından biri haline getirdi. Bir grup rahip karpanlar olarak bilinirdi ve rolleri daha da az tanımlanmış olan kawiler adında başka bir grup daha vardı, ancak bunların her ikisinin de dinin her zaman anlaşıldığı şekliyle uygulanmasını sürdürmede özel ve siyasi çıkarları vardı.

Zoroaster

Zerdüşt işte bu ortamda, soylu Pers ebeveynler Pourusaspa ve Dughdova'nın çocuğu olarak dünyaya gelmiştir. Babası Pourusaspa büyük olasılıkla rahip sınıfındandı, çünkü oğlu bir rahip olacaktı ve oğullar genellikle babalarının mesleğini takip ederdi ve ailenin yüksek statüsü, Zerdüşt'ün çalışmak zorunda kalmak yerine erken yaşta eğitimine başlaması gerçeğiyle daha da ileri götürülmektedir. İkisi büyük, ikisi küçük olmak üzere dört erkek kardeşi vardı ancak ailesi ya da erken dönem yaşamı hakkında başka hiçbir şey bilinmemektedir.

Büyük olasılıkla yaşlı bir din adamının asistanı olarak 15 yaşında rahip olmuş ve kariyerine devam etmek için 20 yaşında ailesinin evini terk ettiği söylenmektedir. Karpan rahipleri tarafından gerçekleştirilen ritüellerden biri de hayvanların kurban edilmek üzere kesilmesiydi ve Zerdüşt'ün buna birçok kez şahit olduğu kesindir - ve hatta katılması bile istenmiş olabilir - çünkü bunu o kadar tatsız bulmuştur ki daha sonra bu uygulamayı reddetme noktasına gelecektir.

Yirmili yaşlarında ne yapmış olabileceği bilinmiyor ama 30 yaşındayken bahar ayinlerinin kutlandığı dini bir festivale (muhtemelen Nevruz olarak bilinen Yeni Yıl kutlaması) katıldı ve hayatını değiştiren bir vizyon yaşadı. Önündeki nehir kıyısında, kendisini Vohu Mahah ("iyi amaç") olarak tanıtan ve Ahura Mazda tarafından bir mesaj iletmek üzere gönderildiğini ilan eden göksel bir varlığın parlak bir görüntüsü belirdi: rahipler ilahi gerçeği yanlış anlamışlardı ve sahte tanrılara tapıyorlardı - kanlı kurbanlar değil, sadece ahlaki davranışlar gerektiren tek bir tanrı, Ahura Mazda vardı. Zerdüşt bu vahyi duyurmak için seçilmişti ve görevine hemen başlamış gibi görünüyordu.

Yeni Gerçek

Zerdüşt'ün müjdesi hiç kimse tarafından kendisinin sahip olduğu coşkuyla karşılanmadı. Rahipler tarafından reddedildi, hayatı tehdit edildi ve evinden kaçmak zorunda kaldı. Yine de yeni, vahyedilmiş gerçeği vaaz etmeyi bırakmadı, nasıl ilerlemesi gerektiği konusunda Ahura Mazda'dan rehberlik almak için sürekli dua etti. Tanrıya ettiği dualar ve sorduğu sorular daha sonra yazıya geçirilecek ve Avesta olarak bilinen Zerdüşt kutsal metinlerinin merkezi bir bölümünü oluşturacaktır.

Zamanla kendini Viştaspa adında bir kralın sarayında bulur ve kralın eğlenmesi için saray rahipleriyle teolojik bir tartışmaya girer. Avesta'ya göre, Zerdüşt onların tüm argümanlarını yenmiş ve vahyinin geçerliliğini açıkça göstermiştir, ancak bu kurulu düzene meydan okuduğu için Viştaspa bundan hoşnut olmamış ve peygamberi hapse attırmıştır. Hapisteyken Zerdüşt, felç geçiren Viştaspa'nın en sevdiği atını mucizevi bir şekilde iyileştirmiş ve kral onu serbest bıraktırarak mesajını tekrar dinlemesini sağlamıştır. Zerdüşt geleneğine göre Viştaspa ilk din değiştiren kişi oldu ve o bir kral olduğu için diğerleri de onu hızla takip etti.

Zerdüşt hiçbir şey yazmamıştır ve ilk öğrencileri de yazmamıştır. Geleneğe göre onun sözleri ezberlenmiş, ritüellerde tekrarlanmış ve nihayet yazılı bir form bulunana kadar nesiller boyunca sözlü olarak aktarılmıştır. Viştaspa'dan sonra dinin nasıl yayıldığı bilinmemektedir, ancak yönetici sınıfı Zerdüşt olan Ahameniş İmparatorluğu (yaklaşık M.Ö. 550-330) zamanında yaygınlaşmıştır. Zerdüşt'ün ya yaşlılıktan ya da Sasani Dönemi'ne ait daha sonraki eserlere göre eski dinin bir rahibi tarafından suikasta uğrayarak 77 yaşlarında ölene kadar inancını yaymaya devam ettiği söylenir.

Görüş

Zerdüşt'ün yeni inancı, nehir kenarında gördüğü görüler ve sürekli dualarına verilen cevaplar üzerine kurulmuştu. Beş ilkeye dayanıyordu:

1. En yüce tanrı Ahura Mazda'dır.
2. Ahura Mazda tamamen iyidir.
3. Ezeli rakibi Angra Mainyu ise tamamen kötüdür.
4. İyilik iyi düşünceler, iyi sözler ve iyi eylemler aracılığıyla ortaya çıkar.
5. Her birey iyi ve kötü arasında seçim yapmak için özgür iradeye sahiptir.

Ahura Mazda yaratılmamış, ebedi ve tek tanrıydı, daha önce tapınılan diğer pek çok tanrı ise sadece ruhlar ya da ilahi olandan yayılmalardı. Mithra ya da Anahita gibi popüler ilahlara artık ölümsüz, her şeye gücü yeten ilahlar olarak tapınılmıyordu ama yine de Ahura Mazda'nın iyiliğinin temsilcileri olarak onurlandırılabiliyorlardı.

Avesta'nın değinmediği bir sorun, eğer evren her şeye gücü yeten ve her şeyi iyi olan bir tanrı tarafından yaratıldıysa, Angra Mainyu'nun - ve kötülük güçlerinin - nereden geldiğidir. Öyle görünüyor ki Avesta, dinleyicilerinin böyle bir cevabı gereksiz kılacak bir anlayışa sahip olduklarını varsaymaktadır. Zerdüşt'ün duaları ve öğütleri, orijinal dinleyicilerin Angra Mainyu'nun kökenini zaten bildiklerini ve dolayısıyla bunun büyük olasılıkla eski dinin koruduğu bir başka yönü olduğunu göstermektedir.

Kötülük sorununa orijinal bir açıklama getirilip kaybedilmiş ya da basitçe varsayılmış olsun, bu soru MS 19. yüzyıla kadar açıkça ele alınmamıştır. Daha önce, özellikle de Ahura Mazda ve Angra Mainyu'yu güç bakımından eşit ve her ikisini de yaratılmış varlıklar haline getirerek çözen Zerdüştlük şeklinde çeşitli öneriler sunulmuş, ancak bu düalizm geleneksel Zerdüştler tarafından reddedilmiştir.

Alman Şarkiyatçı Martin Haug (y. 1827-1876), Angra Mainyu'nun bir ilah olmadığını, Ahura Mazda'dan bir emanasyon olduğunu, yaratma eyleminin kendisinden bilinç alan ama gerçek bir güce sahip olmayan, yaratma eyleminden negatif enerji boşalımı olduğunu iddia ederek soruna bir çözüm önerdi. O halde Angra Mainyu'nun yapabileceği tek şey Ahura Mazda'nın büyük planını bozmaya ve çarpıtmaya çalışmaktır ve bu bozulma insanların "kötülük" dediği şeydir - bu görüşe göre gerçek "kötülük" var olamazdı.

Hayat & Ölümden Sonra Hayat

İnancın temel değeri insanın özgür iradesiydi. Eğer kişi Ahura Mazda'nın emirlerine uyarsa tatmin edici bir hayat yaşardı; uymazsa hilekarlığa saplanır, çekişme ve karmaşa yaşardı. Kişinin kararının temeli olarak Beş İlke'den başlayarak, kişi inancını dördüncüsü - iyilik iyi düşünceler, iyi sözler ve iyi eylemlerle ortaya çıkar - aracılığıyla ifade etmeli ve bunu uygulamalıydı:

• Her zaman doğruyu söylemek - özellikle de verilen sözleri tutmak
• Herkese - özellikle de daha az şanslı olanlara - hayırseverlik uygulamak
• Başkalarına sevgi göstermek - onlar bu duyguya karşılık vermemiş olsalar bile
• Her şeyde ölçülü olmak - özellikle de beslenmede

Zerdüşt'ün ilk misyonundan sonra Zerdüştlerin din değiştirme çabalarına dair kanıtlar olmasına rağmen, inancın üç temel davranış değerine bağlı kalan inananların erdemli davranışları yoluyla yayıldığı söylenmektedir:

• Düşmanları dost edinmek için
• Kötüleri erdemli kılmak için
• Cahillerin ders almasını sağlamak

Eğer kişi bu değerlere uygun yaşarsa, sadece iyi ve üretken bir hayat sürmekle kalmaz, öbür dünyada da ödüllendirilir. Kişi doğduğunda, yüksek ruhu (fravaşi) maddi dünyayı deneyimlemesi ve iyi ile kötü arasında seçim yapması için ruhunu (urvan) bedene gönderir. Ölüm anında ruhun cesede yakın bir yerde üç gün boyunca dünyada kalacağı düşünülür ve tanrılar ölen kişinin hayatını değerlendirirken kötü ruhları korkutup kaçırması ve ruhu koruması için odaya bir köpek getirilirdi.

Üç günün sonunda urvan, fravaşisiyle yeniden bir araya gelir ve yaşayanlar ile ölüler arasındaki uçurumun üzerindeki Chinvat Köprüsü'ne gider ve burada köprüyü koruyan iki köpekle karşılaşırdı. Köpekler haklı bir ruhu karşılar ve kötülüğü azarlardı. Ruh daha sonra ölen kişinin vicdanının temsilcisi olan Kutsal Bakire Daena tarafından karşılanırdı. Aklanmış ruha güzel bir bakire gibi görünürdü; mahkûm olana ise çirkin bir kocakarı. Daena yeni gelen ruhu teselli eder ve onu melek Suroosh tarafından şeytani saldırılara karşı korunacağı köprüye götürürdü.

Köprü, aklanmış ruh için genişler ve misafirperver olurken, mahkûm için daralır ve zorlaşırdı. Suroosh ruhu, ölülerin adil yargıcı olan melek Raşnu'ya yönlendirirdi. İyi ve kötü amelleri eşit olan ruhlar, zamanın sonuna ve Ahura Mazda ile yeniden bir araya gelecekleri diriliş gününe kadar kalacakları bir tür araf olan Hamistakan'a giderlerdi. Işığa uygun olarak yaşamış olanlar Şarkı Evi'nin cennetine giderlerdi; yaşamamış olanlar ise köprüden Yalan Evi'nin cehennemine atılırlar, orada karanlıkta işkence görürler ve yakınlarda kaç kişi olursa olsun, kendilerini her zaman tamamen yalnız hissederlerdi. Yukarıya doğru yükselen dört cennet seviyesi vardı, en yükseği Ahura Mazda'nın kendi arkadaşlığıydı ve aşağıya doğru inen dört cehennem seviyesi vardı, en aşağısı ise tamamen karanlıktı.

Kişi cehennemin en alt seviyesine atansa bile, bu ebedi bir ceza değildi. Ahura Mazda, Nihai İyilik olarak, yarattıklarından hiçbirinin sonsuza dek acı çekmesine izin vermeyecekti ve zamanla bir mesih gelecekti - Fraşokereti'yi (Zamanın Sonu) getirecek olan Saoşyant ("Fayda Getiren") - o zaman tüm ruhlar - en karanlık cehennemde olsalar bile - sevinçli bir kavuşma içinde Ahura Mazda'ya toplanacak ve Angra Mainyu yok edilecekti.

Ritüeller ve Kutsal Yazılar

Taraftarlar seçimlerini sadece günlük eylemleriyle değil, yasna olarak bilinen ayin aracılığıyla Ahura Mazda'ya ibadet ederek de belli ederlerdi. Yasna'nın amacı aşa'ya (hakikat, düzen) tanıklık etmek, yalana (druj) direnmek ve inananların karanlığın güçlerine karşı savaşma azmini güçlendirmekti. Dünya hem iyi hem de kötü görünmeyen ruhlarla doluydu - ahuralar (iyi) ve daevalar (kötü) ve kişinin bunların farkında olması ve ya önlem alması ya da dikkatle dinlemesi gerekiyordu; yasna bunu teşvik ediyordu.

Bu ritüeller her zaman en son yaratılan kutsal element olan ateşi ve bilgeliği temsil eden ve ilkler arasında yer alan suyu içerirdi. Ateş Tapınağı olarak bilinen bir sunakta ateş yakılır ve bir rahip kutsal alevin huzurunda kutsal sözleri okuyarak ve dualar sunarak ayini yönetirdi. Ayinin sonunda su, dünyanın sularını arındırmak ve verilen zararları telafi etmek için bir sunu olan ab-zohr ayiniyle onurlandırılırdı.

Diğer kültürlerdekine benzer bir cenaze töreni yoktu çünkü aşırı bir keder gösterisi yakışıksız kabul edilirdi. Ölüm hayatın doğal bir parçasıydı ve Zerdüşt cenaze törenleri sessizce ve ölçülü bir şekilde gerçekleştirilirdi. Cesede evde bakılırdı ve özellikle önemli bir ayin olan sagdid ("köpeğin bakışı") ayininde kötü ruhları korkutup kaçırmak ve pratik düzeyde kişinin öldüğünden ve sadece bir tür komada olmadığından emin olmak için odaya bir köpek getirilirdi. Ritüel tamamlandıktan sonra ceset hazırlanır ve evden dışarı taşınırdı. Cesetler genellikle Sessizlik Kulesi adı verilen yapıların üzerinde açıkta bırakılırdı çünkü toprağa gömülmeleri sağlıksız kabul edilirdi. Ceset çeşitli leş yiyiciler tarafından temizlendikten sonra kemikler gömülürdü.

Bu ritüeller Zerdüşt kutsal kitabı, gelenekleri ve inancını oluşturan eserlere uygun olarak gerçekleştirilirdi. Temel metinler şunlardır:

• Avesta
• Denkard
• Bundahisn

Avesta, Gathalar (Zerdüşt'ün kendisine atfedilen 17 ilahi) ile Yasna (ayin metinleri) ve Visperad'ı (Yasna'nın ayrı bir bölümü) içerir. Şapur II (MS 309-379) döneminde yazılmış ve Kosrau I (MS 531-579) döneminde gözden geçirilmiş/kodifiye edilmiştir. Bazıları tarafından Avesta'nın bir parçası olarak kabul edilen ve diğerleri tarafından reddedilen Vendidad kilise kanunu, Denkard inançlar ve gelenekler derlemesi ve Bundahisn kozmoloji ve kozmografyayı ele alır.

Baskı & Geçmişten Gelen Miras

Bu metinlerdeki kavramlar yazıya dökülmeden önce yüzyıllar boyunca sözlü olarak aktarılmış ve bu süre zarfında farklı imparatorlukların yönetici hanedanları Zerdüştlüğü benimsemiş olsalar da bu inancı tebaalarına dayatmamışlardır. İnanç özgürlüğü ve diğer inançlara hoşgörü Büyük Kiros'un vizyonunun merkezindeydi ve halefleri, Partlar tarafından sürdürüldü ve Zerdüştlüğü devlet dini haline getirmelerine rağmen Sasaniler tarafından tamamen benimsendi.

Sasani Dönemi'nde dini düşünce özgürlüğü, Zaman'ın (Zorvan) en yüce varlık ve Ahura Mazda'nın yaratılmış bir varlık olduğunu iddia eden Zerdüştlüğün bir dalı olan Zerdüştlüğün sözde 'sapkınlığının' gelişiminde örneklenmiştir. Bu görüşe göre Ahura Mazda ve Angra Mainyu birbirleriyle savaşan, eşit güce sahip ikiz kardeşlerdi ama nihayetinde her şeyi belirleyen Zaman'dı. Zaman yatıştırılamayacağı için Zerdüştlük, Zerdüştlerin temel değeri olan özgür iradeyle çelişen kaderci bir yaşam görüşünü teşvik etmiştir ama yine de Zerdüştlerin zulme uğradığına dair hiçbir kanıt yoktur.

Bu dini hoşgörü düzeyine ilk saldırı MS 4. yüzyılda tapınaklardaki kutsal ateşleri söndüren ve Zerdüştlüğe karşı sahte bir inanç olarak vaaz veren Hıristiyanlardan gelmiştir. O dönemde daha fazlasını yapacak sayıya ya da siyasi güce sahip değillerdi ama MS 7. yüzyılda istila eden Müslüman Araplar kesinlikle bunu yapacaktı. Zerdüşt Ateş Tapınakları, mabetleri ve kütüphaneleri yok edildi ve Zerdüştler İslam'a geçmeye, evlerini terk etmeye ya da inançlarını gizlice sürdürmeye zorlandı. Akademisyenler, kötülüğün kökenini ele almış olabilecek Zerdüşt metinleri gibi geniş çaplı kültürel kayıpları tartışırken bu döneme işaret etmektedir.

Zerdüştlük, Müslüman istilasından kaçanların sığındığı Hindistan'daki Parsiler ve onu yaşatan İran halkı arasında hayatta kalmıştır ve günümüzde de dünyanın dört bir yanında uygulanmaktadır. İlk Hıristiyanlar ve Müslümanlar bu inancı reddetmiş ve ona saldırmış olsalar da, temel kavramları hem Hıristiyanlığı ve İslam'ı hem de Yahudiliği etkilemiştir. Aslında Zerdüştlük, kurtuluş için bireysel sorumluluk, ölümden sonra yargılanma, bir mesih, ahir zaman, cennet ve cehennem kavramlarını geliştiren ilk tek tanrılı inançtır ve haklı olarak, aslında Zerdüşt tarafından yüzyıllar önce oluşturulmuş orijinal bir vizyona sahip olduğunu iddia eden daha sonraki dinlerin öncüsü olarak görülmelidir ve kendi doğruluğundan o kadar emindi ki, başkalarını susturmaya çalışmasına hiç gerek kalmadı.