Akkad (Agade), dünyanın ilk çok uluslu siyasi yapısı olan Akad İmparatorluğu'nun (MÖ 2334-2218) merkeziydi. İmparatorluk, Mezopotamya'yı kendi yönetimi altında birleştiren ve daha sonraki Mezopotamya krallarının takip etmesi veya daha ileriye taşıması için bir model oluşturan Büyük Sargon (MÖ 2334-2279) tarafından kurulmuştur. Akad İmparatorluğu bir dizi ilklere imza atmış ve bunlar daha sonra tüm dünyada standart halini almıştır.
Akkad şehrinin tam olarak nerede olduğu, nasıl yükseldiği veya tam olarak nasıl çöküşe geçtiği bilinmiyor; ancak bir zamanlar antik Mezopotamya bölgesinin geniş bir alanına hükmeden Akad İmparatorluğu'nun merkezi olduğu biliniyor. Akad'ın (Agade olarak da bilinir) Fırat Nehri'nin batı kıyısında, muhtemelen Sippar ve Kiş şehirleri arasında (Mari (günümüzde Tel Hariri) ve Babil arasında veya Fırat boyunca başka bir yerde) bulunan bir şehir olduğu bilinmektedir. Efsaneye göre, Akkad şehri, Mezopotamya'yı Akad İmparatorluğu'nun yönetimi altında birleştiren ve kendinden sonra Mezopotamya'da kurulacak hükümetlerin yönetim şekilleri için bir standart oluşturan Kral Büyük Sargon tarafından inşa edilmiştir.
Sargon (veya katipleri) Akad İmparatorluğu'nun Basra Körfezi'nden günümüz Kuveyt, Irak, Ürdün, Suriye (hatta Lübnan) boyunca Küçük Asya'nın alt kısmından Akdeniz'e ve Kıbrıs'a kadar uzandığını iddia etmişlerdir (Ege'deki Girit'e kadar uzandığı iddiası da vardır). Merkezi Akkad olan imparatorluğun büyüklüğü ve kapsadığı alan konusu ihtilaflı olsa da, dünyadaki ilk çok uluslu imparatorluğun Büyük Sargon tarafından kurulduğu şüphe götürmez bir gerçektir.
Uruk Kralı ve Sargon'un Yükselişi
Şehrin dili olan Akadca, Akad İmparatorluğu'nun yükselişinden önce de kullanılıyordu (özellikle geniş çivi yazılı tabletlerin daha sonraki tarihçilerin olayları çözümlemesine yardımcı olduğu zengin Mari şehrinde) ve Sargon'un Akkad şehrini inşa etmekten ziyade restore etmiş olması da mümkün görünmektedir. Ayrıca Sargon'un farklı şehirleri ve kabileleri tek bir yönetim altında birleştiren ilk hükümdar olmadığı da belirtilmelidir. Uruk Kralı Lugalzagesi, bunu daha önce kendi yönetimi döneminde çok daha küçük bir ölçekte de olsa başarmıştır.
Onu yenilgiye uğratan Sargon, Uruk’tan aldığı modeli geliştirerek kendi hanedanını daha büyük ve güçlü bir hale getirmiştir. Tarihçi Gwendolyn Leick, "Kendi yazıtlarına göre, o [Sargon] Mezopotamya'nın çok ötesine sefer düzenledi ve deniz ve kara yoluyla tüm büyük ticaret yollarına erişim sağladı" (8) diye yazmaktadır. Lugalzagesi Sümer şehirlerini boyunduruk altına almayı başarmışken, Sargon bilinen dünyayı fethetme niyetindeydi. Tarihçi Will Durant şöyle yazıyor:
Doğu ve batı, kuzey ve güney, güçlü savaşçı yürüdü, Elam'ı fethetti, sembolik bir zaferle silahlarını Basra Körfezi’nde yıkadı, Batı Asya'yı geçti, Akdeniz'e ulaştı ve tarihin ilk büyük imparatorluğunu kurdu. (121-122)
Bu imparatorlukla Mezopotamya bölgesi istikrara kavuşmuş ve sanat, edebiyat, bilim, tarımsal uygulamalar ve dinin gelişmesine olanak sağlamıştır. Sümer Kral Listesi'ne göre, Akad'ın beş hükümdarı vardı: Sargon, Rimush, Manishtusu, Naram-Sin (Naram-Suen olarak da bilinir) ve hanedanı çöküşe kadar 142 yıl boyunca devam ettiren Shar-Kali-Sharri. Bu dönemde kutsal hizmetler dışında Sümer dilinin yerini ortak dil olarak Akadca almış ve giyimde, yazıda ve dini uygulamalarda fethedilen bölgelerdeki halkların geleneklerine nüfuz etmiştir. Şehrin hükümdarlarının ve yönettikleri imparatorluğun incelenmesiyle Akad'ın yükselişi ve çöküşü (göreceli olarak) hakkında kapsamlı bir anlayış elde edilebilir.
Sargon'un Hükümdarlığı
Büyük Sargon, Akkad şehrini kurmuş veya restore etmiş ve MÖ 2334-2279 yılları arasında hüküm sürmüştür. Kendi deyimiyle "Evrenin dört köşesini" fethetmiş ve tekrarladığı askeri seferlerle imparatorluğunda düzeni sağlamıştır. İmparatorluktaki istikrar sayesinde, yollar inşa edilmiş, sulama iyileştirilmiş, ticarette daha geniş bir etki alanı ve yukarıda belirtilen sanatsal ve bilimsel gelişmeler elde edilmiştir.
Akad İmparatorluğu, kil tabletlere Akad el yazısı çivi yazısıyla yazılmış, alıcının ad ve adresinin belirtildiği, gönderenin mührünün buunduğu ve kil zarflara sarılan ilk posta sistemini yaratmıştır. Bu mektuplar, yalnızca gönderilen kişi tarafından açılabiliyordu çünkü kil zarfı kırmak dışında açmanın bir yolu yoktu.
Sargon imparatorluğun her yerinde kendi hükmünü sürdürmek için en güvenilir ve en iyi adamlarını çeşitli şehirlerde önemli pozisyonlara yerleştirmiştir. Daha sonra Babil metinlerinde "Akad Vatandaşları" olarak anılan bu kişiler 65'ten fazla farklı şehirde vali ve yönetici konumundaydılar. Bunun dışında Sargon, kızı Enheduanna'yı Ur şehrine İnanna'nın baş rahibesi olarak atamış ve bu yolla dini ve kültürel işleri uzaktan idare etmiş gibi görünmektedir. Enheduanna bugün dünyanın ismiyle tanınan ilk yazarı olarak kabul edilmektedir ve hayatı hakkında edinilen bilgilere göre yetenekli ve güçlü bir rahibedir ve İnanna'ya etkileyici ilahiler yazmıştır.
Sargon'un Halefleri: Rimush ve Manishtusu
Sargon 56 yıl hüküm sürmüş ve ölümünden sonra yerine babasının politikalarına sıkı sıkıya bağlı olan oğlu Rimush (h. MÖ 2279-2271) geçmiştir. Sargon'un ölümünden sonra şehirler isyan etmiş ve Rimush, saltanatının ilk yıllarını düzeni sağlamakla geçirmiştir. Elam'a karşı sefer düzenleyip onu yenilgiye uğratan Rimush bir yazıtta Akad'a büyük zenginliğini geri getireceğini iddia etmiştir. Ölümüne kadar sadece dokuz yıl hüküm sürmüş ve yerine kardeşi Manishtusu (h. MÖ 2271-2261) geçmiştir. Manishtusu'nun tahtı ele geçirmek için kardeşinin ölümüne neden olduğu yönünde bazı spekülasyonlar bulunmaktadır.
Rimush'un ölümünden sonra tarih tekerrür etmiş ve Manishtusu topraklarını yönetme işine girişmeden önce imparatorluk genelinde çıkan yaygın isyanları bastırmakla uğraşmak zorunda kalmıştır. Ticareti geliştirmiş ve yazıtlarına göre Magan ve Meluhha (sırasıyla günümüz Umman/BAE ve İndus Vadisi Uygarlığı) ile uzun mesafeli ticaret yapmıştır. Ayrıca imparatorluk genelinde büyük yapı projeleri üstlenmiştir ve çok etkileyici bir mimari eser olarak kabul edilen Ninova'daki İştar Tapınağı'nın yapımını emrettiği düşünülmektedir.
O ayrıca toprak reformu yapmış ve bilinenlere göre, babasının ve kardeşinin imparator- luğunu daha da geliştirmiştir. Manishtusu'nun, toprak parsellerinin dağıtımını anlatan dikilitaşı, bugün Paris'teki Louvre Müzesi'nde sergilenmektedir. Ölümü gizemlidir ancak Leick'in de dahil olduğu bazı bilim adamlarına göre "Manishtusu saray mensupları tarafından silindir mühürleriyle öldürülmüştür" ancak neden öldürüldüğüne ilişkin kesin bir neden sunulmamıştır (111).
Naram-Sin: Akad Krallarının En Büyüğü
Manishtusu'nun yerine oğlu Naram-Sin (ya da Naram-Suen) geçmiş ve MÖ 2261-2224 yılları arasında hüküm sürmüştür. Kendisinden önceki babası ve amcası gibi Naram-Sin de yönetime başlamadan önce imparatorluk genelindeki isyanları bastırmak zorunda kalmış ancak yönetimi süresince imparatorluk büyük bir ilerleme kaydetmiştir. Hüküm sürdüğü 36 yıl boyunca imparatorluğun sınırları genişlemiş, içeride düzen sağlanmış, ticari faaliyetler artmış ve hükümdar ordusuyla bizzat Basra Körfezi'nin ötesine ve hatta muhtemelen Mısır'a seferler düzenlemiştir.
Naram-Sin'in Zafer Dikilitaşı (günümüzde Louvre'da sergilenmektedir) Akad hükümdarının Lullubi'nin (Zagros Dağları'ndaki bir kabile) kralı Satuni'ye karşı kazandığı zaferi tasvir etmekte ve Naram-Sin'i bir tanrının suretinde düşmanlarının bedenlerini çiğneyerek dağa tırmanırken tasvir etmektedir. Büyükbabası gibi, kendisini "evrenin dört bir yanının kralı" olarak ilan etmiş ancak daha cesur bir hareketle, Mezopotamya panteonundaki herhangi bir tanrıyla eşit seviyede bir tanrı olduğunu belirten bir sembolle adını yazmaya başlamıştır.
Hüküm sürdüğü dönem Akad İmparatorluğu'nun en parlak dönemi olarak kabul edilmesine rağmen, sonraki nesiller onu Üçüncü Ur Hanedanlığı'na atfedilen ancak daha önce yazılmış olabilecek bir edebi metin olan (Mezopotamya Naru Edebiyatı türü) Agade'nin Laneti ile ilişkilendirmişlerdir. Metinde bir adamın tanrılardan zorla bir cevap koparma girişimi etkileyici bir hikaye ile anlatılır ve bu adam Naram-Sin'dir. Metne göre, büyük Sümer tanrısı Enlil, Akad şehrinden mutluluğu almış ve bunu yaparken diğer tanrıların şehre girmesini ve varlıklarıyla şehri kutsamasını yasaklamıştır.
Naram-Sin bu öfkeyi gidermek için ne yapabileceğini bilemez ve bu yüzden dua eder, bunun için işaretler ve alametler ister ve tanrıdan bir cevap gelmesini beklerken yedi yıl sürecek bir depresyona girer. Sonunda beklemekten yorulmuş bir şekilde ordusunu toplar ve Nippur şehrindeki Ekur'da bulunan Enlil'in tapınağına doğru harekete geçer ve tapınağı yerle bir eder. "Küreklerini köklerine, baltalarını temellerine vurur ta ki tapınak ölü bir asker gibi yere yığılıncaya dek" (Leick, 106).
Bu saldırı elbette yalnızca Enlil’in değil “hiçbir engel tanımayan, insâni içgüdülere sahip ancak köpek zekası ve maymun özellikleri taşıyan” (Leick,106) Gutileri Akkad’ı işgal etmeye ve harap etmeye gönderen diğer tanrıların da gazabını çekmiştir. Gutilerin işgalinden sonra yaygın bir kıtlık olmuş, cesetler sokaklarda ve evlerde çürümüş, şehir harabeye dönmüş ve hikayeye göre Akkad şehri ve İmparatorluğu bir kralın tanrılara karşı kibri yüzünden bu şekilde yok olmuştur.
Ancak, Naram-Sin'in Nippur'daki Ekur'u zayıflattığı veya Enlil tapınağını yıktığına dair hiçbir tarihsel kayıt yoktur ve Agade'nin Laneti'nin, "tanrılar ve mutlak hükümdar arasındaki doğrudan ilişkiye dair ideolojik bir kaygıyı" ifade etmek için çok daha sonraki bir dönemde yazılmış bir parça olduğu düşünülmektedir (Leick, 107) ve yazarı, kendi dönemlerinden gelen efsanevi statüleri nedeniyle Akkad ve Naram-Sin'i konu olarak seçmiştir. Tarihsel kayıtlara göre, Naram-Sin tanrıları onurlandırmış, tapınaklarda kendi resmini onların resimlerinin yanına koydurmuş ve yerine MÖ 2223-2198 yılları arasında hüküm süren oğlu Shar-Kali-Sharri geçirmiştir.
Akkadın Çöküşü
Shar-Kali-Sharri saltanatında başından itibaren zorlanmıştır çünkü o da babasının ölümünden sonra isyanları bastırmak için çok çaba sarf etmek zorunda kalmıştır ancak seleflerinden farklı olarak düzeni sağlama becerisini gösterememiş ve imparatorluğa dışarıdan gelen saldırıları daha fazla engelleyememiştir. Leick şöyle yazmaktadır :
Çabalarına ve başarılı askeri seferlerine rağmen devletini parçalanmaktan koruyamadı ve ölümünden sonra artan anarşi ve karışıklık döneminde yazılı kaynaklar kurudu. (159)
İlginçtir ki, "onun en önemli inşa projesi Nippur'daki Enlil Tapınağı'nın yeniden inşasıdır” ve belki de bu olay, Gutianların istilası ve yaygın kıtlıkla birleşince, daha sonra Agade'nin Laneti'ne dönüşen efsanenin ortaya çıkışına zemin zahırlamıştır. Shar-Kali-Sarri, Elamitler, Amoritler ve istilacı Gutilere karşı neredeyse sürekli savaş halindeydi, ancak Akad İmparatorluğu'nun çöküşü ve onu takip eden Mezopotamya karanlık çağının sebebi yaygın olarak Guti istilası olarak görülmektedir.
Ancak son çalışmalar, kıtlığın ve belki de ticaretteki aksamaların nedeninin iklim değişikliği olduğunu ve imparatorluğu, geçmişte bastırılan istila ve isyanları artık kolaylıkla engelleyemeyecek kadar zayıflattığını iddia etmektedir. Shar-Kali-Sharri'nin ölümünden sonra Akkad'ın son iki kralı olan Dudu ve oğlu Shu-Turul, yalnızca şehrin etrafındaki alanı yönetmişlerdir ve imparatorlukla ilgili olarak nadiren anılırlar. Akkad şehrinin yükselişi gibi düşüşü de bir gizemdir ve bugün bilinen tek şey, bir zamanlar krallarının geniş bir imparatorluğu, dünyanın ilk imparatorluğunu yönettiği ve daha sonra hafızalarda ve efsanelerde yer eden böyle bir şehrin var olduğudur.
