Sasani İmparatorluğu (224-651), 224 yılında Sasan’ın soyundan gelen Papak'ın oğlu I. Ardeşir tarafından kurulmuştur. İslamiyet öncesi son Pers imparatorluğudur. İmparatorluk, Dört Halife döneminde 651 yılında yıkılana kadar varlığını sürdürmüştür. İran halkı tarafından uygarlıklarının zirvesi olarak kabul edilir; çünkü Büyük İskender’in M.Ö 330 yılında Ahameniş İmparatorluğu’nu (yaklaşık M.Ö 550-330) yıkmasının ardından Pers kültürü Part İmparatorluğu (M.Ö 247 - M.S 224) sayesinde korunmuş ve Sasani Dönemi’nde zirveye ulaşmıştır. Sasani İmparatorluğu’nun çöküşünden sonra ise “İranlı” kimliğini bu derecede öne çıkaran bir devlet bir daha ortaya çıkmamıştır.
İskender’in M.Ö 323’te ölümünden sonra İran Platosu, İskender’in generalleri arasında meydana gelen Diadokhlar Savaşları sonucunda I. Seleukos’un (M.Ö 305-281) eline geçti. Seleukos, Seleukos İmparatorluğu (M.Ö 312-63) olarak bilinen Helenistik bir devlet kurdu. Günümüz İran İslam Cumhuriyeti topraklarında kurulan devlet en parlak döneminde modern dönem Türkiye’den Pakistan’a uzanan topraklara kadar genişledi. Seleukoslar, hükmettikleri İran halklarından etkilenseler de Greko-Makedon kökenlerine sadık kaldılar ve bu nedenle Seleukos yönetimi halk tarafından yerli bir idare olarak görülmedi.
MÖ 155 yılına gelindiğinde Partlar, Seleukos İmparatorluğu’nun İran topraklarını tamamını ele geçirmişti. Kuzeydoğu İran kökenli bir grup olup Partlar, İran halkı için yeni bir dönemi temsil etse de yoğun şekilde Helenistik kültürden etkilenmişlerdi. Avrupa’da Partlar genellikle Roma İmparatorluğu’nun karşıtı olarak bilinir ve Part kültürü tarih kitaplarında çoğunlukla görmezden gelinir. Partlar Sasani hanedanını kuran I. Ardeşir tarafından devrilmiştir. Ardeşir, Ahamenişler’in de çıktığı Fars eyaletinden (ilk adıyla Pars, “Pers” kelimesinin kökeni) gelmekteydi. Ardeşir, atası Sasan’ın adını taşıyan bir hanedan kurmuştur.
Sasaniler, İran kültürünün değerlerini yeniden canlandıracak bir süreç başlattılar. Her ne kadar Helenistik etkiler devam etse de Sasaniler, Partlardan farklı olarak bir “İranlılaştırma” süreci başlatmışlardır. Bu süreçte Zerdüştlük, imparatorluğun temel taşlarından biri olmuştur. Buna rağmen Yahudiler, Hristiyanlar, Maniheistler gibi dini azınlık grupları önemli roller oynamaya devam etmiştir. Hatta bazı Sasani kralları Yahudi ve Hristiyan kadınlarla evlenmiştir.
400 yıl boyunca Sasani İmparatorluğu, Yakın Doğu’da Geç Roma İmparatorluğu’nun en büyük rakibi olarak başlıca güç olmuştur. Bununla kalmayıp, Çin Tang Hanedanı ve çeşitli Hint krallıkları ile ilişkiler kurmuşlar; Sasanilerin ürünleri ve kültürleri bu bölgelerde büyük saygı görmüştür.
Sasani İmparatorluğu'nun Önemli Hükümdarları
Sasani ailesinin kökeni, hanedanın kurucusu olan ve M.S 180'de doğan I. Ardeşir’in soyağacına dayanır. Ardeşir’in soyunun İran kimliği için iki önemli unsur olan Ahamenişler veya Kayaniler ile aynı soya dayandığı söylenmektedir. Ahamenişler tarihi bir imparatorluk ve hanedan iken, Kayaniler ise Zerdüştlük ve İran mitolojik geleneğiyle yakından ilişkili mitolojik bir krallar hanedanıdır.
I. Ardeşir (180-240, hükümdarlık dönemi 224-240), üç unsura özel önem vermiştir: iktidarın merkezileştirilmesi, Zerdüştlüğün devlet dini olarak tesis edilmesi ve Roma İmparatorluğu ile rekabet. Bu hedefler büyük reformları da beraberinde getirdi. Özellikle merkezileşme, Partların küçük krallıklardan oluşan federatif bir yapı sürdürmüş olmaları nedeniyle oldukça zor bir görevdi. Zerdüştlük, zaten mevcut olmakla birlikte, bu dönemde imparatorluğun yönetim yapısıyla ilişkilendirildi ve Sasani hükümet sistemi için büyük bir önem kazandı. Sasani hanedanı, özellikle, meşruiyetini kutsal soyağacı iddiasıyla desteklemekteydi. Sasaniler’in Roma ile olan savaşları başlangıçta durağan görünüyordu. Bu savaşlar çoğunlukla Mezopotamya ve Ermenistan'da iki imparatorluk arasında bir ileri bir geri süren mücadeleler gibiydi. Oğlu I. Şapur ile birlikte hüküm süren I. Ardeşir’in ölümünün ardından, bu savaşı sonlandırma görevi I. Şapur’a düşecekti.
I. Şapur (215-270, hükümdarlık dönemi 240-270), Sasani gücünü İran’da yeniden sağlaştırması ve Roma’ya karşı elde ettiği askeri başarılarıyla tanınan bir kraldır. Sasani İmparatorluğu’nun tarihi boyunca Mezopotamya ve Ermenistan’da devam eden mücadeleler meydana gelse de, Roma İmparatoru Philippus Arap (Arap Philip) (hükümdarlık dönemi 244-249), Roma’daki iktidarını güvence altına almak için I. Şapur’a boyun eğmiş ve Ermenistan’ı Perslere bırakan bir antlaşma imzalamıştır. Şapur, Roma İmparatorluğu'nun mevcut zayıflığını görerek saldırılarına devam etmiş ve Roma İmparatoru Valerianus’u esir alarak Roma'nın moraline ağır bir darbe vurmuştur. Šahrestānīhā ī Ērānšahr (İran’ın Eyalet Başkentleri) adlı kaynak, Şapur’u üretken bir şehir kurucusu olarak tanıtır. Bu gelişmeler Touraj Daryaee’in Sasanian Persia: The Rise and Fall of an Empire (2009) adlı kitabında tanımlanan Sasani kentleşme politikasının başlangıcı gibi görünmektedir.
II. Şapur’un (hükümdarlık dönemi 309-379) annesinin karnında kral ilan edildiği söylenir, ancak bu efsane onun doğumundan kısa bir süre sonra kral seçilmesinden kaynaklanmaktadır. I. Şapur öldürüldükten sonra iktidarı ele geçiren soylular, büyük kardeşlerden birine güvenmek yerine, kontrol edebileceklerini düşündükleri yeni doğmuş bebeği tahta çıkarmayı tercih etmişlerdir. II. Şapur, enerjik ve vizyoner bir lider olarak imparatorluğu o zamana kadarki en güçlü noktasına taşımış, Zerdüşt kutsal metinlerini yazıya geçirmiş ve zayıflayan Roma İmparatorluğu’ndan faydalanarak topraklarını genişletmiştir.
I. Hüsrev’in Hükümdarlığı
I. Hüsrev (501-579, hükümdarlık dönemi 531-579), Sasani kralları arasında hem askeri hem de idari başarılarıyla öne çıkan en önemli ve ünlü hükümdardır. İranlılar için ideal bir kral figürü haline gelmiş ve İran edebiyatında geniş yer bulmuştur. Hüsrev’in reformları, Sasani İmparatorluğu’nun sonraki 100 yıl boyunca ayakta kalmasını sağlamıştır. Vergi reformları, kendi bölgelerinde halktan vergi toplayan yerel soyluların (Bozorgan) vergi muafiyeti ayrıcalıklarını ortadan kaldırarak merkezi yönetimi güçlendirmiştir. Bu reform sayesinde devlet, tahmin edilebilir bir gelir akışı sağlayan sabit bir vergi düzeni oluşturabilmiştir. Bu reformların çoğu, akademisyen Touraj Daryaee’ye göre, 1. Hüsrev’in babası I. Kubad’ın (hükümdarlık dönemi 488-496, 498-531) projeleriydi. Kubad döneminde, soyluları zayıflatmak için alt sınıfları destekleyen Mazdekçilik hareketine izin verilmiş ve büyük isyanlar teşvik edilmiştir.
Sasani İmparatorluğu'nda ordu ve savaş stratejileri de büyük reformlar geçirmiştir. Bu reformlar çoğunlukla imparatorluğun geniş sınırlarını savunmaya yönelikti. Sasaniler, batıda Romalılar, doğuda Hunlar ve güneyde Araplarla çevriliydi. Bu durum, hızlı tepki verebilecek bir orduyu gerekli kılıyordu. Bu nedenle, imparatorluk dört bölgeye ayrılmış ve her bir bölge bir generalin kontrolüne verilmiştir. Çoğu Sasani kralı döneminde olduğu gibi, Roma ile yapılan savaşlar da bitmek bilmeyen karşılıklı mücadeleler olarak devam etmiş, I. Hüsrev döneminde yapılan savaşlar genellikle Sasaniler lehine sonuçlanmıştır. Bunun temel nedeni, Roma ve ardından Bizans’ın Cermen istilalarıyla meşgul olmasıydı.
I. Hüsrev’in muhtemelen en önemli başarısı, bilime olan ilgisi ve Cündişapur Akademisi’ne verdiği özel önemdedir. Bu akademi, dünya tarihinin en önemli öğrenim merkezlerinden biri olmuş, komşu ülkelerden – Yunan filozoflarından, İran dini metinlerine ve Hint eserlerine kadar – metinler toplamış, bu metinleri Orta Farsça başta olmak üzere Yunanca ve diğer dillere çevirmiştir. Bu bilimsel bilgi birikimi daha sonra Araplar tarafından devralınmış ve ardından Avrupa kültürüne aktarılmıştır.
III. Yezdicerd - Son Sasani Kralı
Son Sasani kralı III. Yezdicerd (MS 624-651, hükümdarlık dönemi: 632-651) sekiz yaşındayken tahta çıkmıştır. İmparatorluğun kaotik durumu nedeniyle, kral başkentte değil, Sasani hanedanının doğduğu yer olan Persis eyaletinde taç giymiştir. III. Yezdicerd, Sasani İmparatorluğu'nun Müslümanlar tarafından ele geçirilmesi sırasında tahtta bulunmuş ve Müslümanlara karşı savaşmak için eyaletten eyalete geçerek kaynak toplamaya çalışmıştır.
MS 629-630 yıllarında Sasani İmparatorluğu Yemen, Umman ve Bahreyn’i kaybetmiş; kısa bir süre sonra, 633 yılında, Sasani himayesinde bulunan Hire de düşmüş ve böylece İranlılar ile Araplar arasındaki tampon devlet ortadan kalkmıştır. Aynı yıl Sasani ordusu Müslümanlara karşı Zincirler Muharebesi’nde yenilmiştir. Bunu art arda gelen yenilgiler takip etmiş ve 634 yılında Sevad (erken İslam döneminde Güney Irak için kullanılan bir isim) Müslümanların kontrolüne geçmiştir. MS 636’da Madar Savaşı’nda, Sasani kuvvetleri güney Mezopotamya’yı tamamen Müslüman ordularına kaybetmiştir. Nihayet, 637 yılında gerçekleşen Kadisiye Savaşı’nda, İranlı general Rüstem-i Ferruhzad ve ordusunun büyük bir kısmı öldürülmüştür.
Kral, başkentten kaçarak Rey şehrine doğru ilerlemiş ancak 640 yılında Araplar, İran’ın iç bölgelerini ele geçirince daha doğuya gitmek zorunda kalmıştır. Doğu eyaletleri olan Sistan ve Kirman’daki ciddi ayaklanmalar da yenilgiyle sonuçlanmıştır. Ardından, Merv yöneticisi (merzüban) kaçak krala yardım etmeyi reddetmiştir. III. Yezdicerd'in 651 yılında Merv yakınlarında bir değirmenci tarafından öldürüldüğüne inanılmaktadır.
Sasani İmparatorluğu Arapların kontrolü altına girmiştir; ancak Pers kültürel mirası, yükselen İslam dünyasında kalıcı izler bırakan bir etkiye sahip olmuştur.
