Avrasya'nın Güney Kafkasya bölgesinde bulunan Antik Ermenistan, Neolitik Çağ'da yerleşmiştir ancak ilk kayıtlı devleti MÖ 9. yüzyıldan itibaren Urartu krallığıydı. MÖ 6. yüzyılda Büyük Kiros'un Pers İmparatorluğu'na dahil edilen Orontid hanedanı, Pers satrapları olarak hüküm sürdü ve bu fonksiyonu MÖ 3. yüzyıla kadar müteakip hükümdarları Makedonyalılar ve Seleukos İmparatorluğu için yerine getirdiler. Artaksiad ve Arşak hanedanları altında ülke gelişti ama sıklıkla Part ve Roma'nın ve ardından Sasani ve Bizans İmparatorluklarının hırsları arasında sıkıştı. Devletin sınırları yüzyıllar boyunca önemli ölçüde değişti ancak din ve dil gibi müşterek faktörler uzun süreli hanedan klanlarınca birleştirildi ve bu da Ermenistan'a antik çağ boyunca kendine mahsus hüviyetini kazandırdı.
Hayasa-Azzi (MÖ 1500-1200)
Bölgedeki ilk tanımlanabilir kültür, MÖ 1500 ile 1200 yılları arasında Ağrı Dağı çevresindeki antik Ermenistan'ın münbit platosunda ve günümüzün doğu Türkiye'sinin bazı kısımlarında gelişen mahalli bir kabile konfederasyonu olan Hayasa-Azzi'dir. Hayasa-Azzi, Ermenilerin kendilerini ve devletleri Hayastan'ı tanımlamak için kullandıkları terim olan Hay halkının eponimidir. Zamanla Hayasa-Azzi, muhtemelen Hititler ve Asurlular gibi daha saldırgan ve kuvvetli komşulara karşı müdafaa ihtiyacından dolayı Hurriler, Arme-Shupria ve Nairi gibi diğer etnik gruplar ve mahalli kabilelerle karıştı. Muhtemelen MÖ 1200 civarında Hitit İmparatorluğu'nun çöküşünün ardından Trakya-Frigler tarafından sızıldılar. Sonunda bu muhtelif halklar ve krallıklar, bölgenin ilk tanınan ve kayıtlı devleti olan MÖ 9. yüzyılda Urartu Krallığı'nda birleşecekti.
Urartu (MÖ 9. yüzyıl - MÖ 590 civarı)
Adlar
Aynı adı taşıyan bölgedeki gölden dolayı Van Krallığı olarak da bilinen Urartu, Ermenistan, doğu Türkiye ve kuzeybatı İran'da daha eski ve daha küçük krallıkların bir federasyonu olarak gelişti. 'Urartu', krallık için kullanılan Asurca kelime olan urashtu'dan gelir ve muhtemelen dağlık bölgeyi veya kültürün kaya çıkıntılarına tahkimat inşa etme yaygın pratiğini ifade eden "yüksek yer" manasına gelir. Urartular kendilerine Biaina adını verdiler.
Coğrafya ve Genişleme
Urartu, nehirlerin iyi beslediği geniş mümbit platodaki yerleşme sayesinde refaha kavuştu. Bağcılık mühimdi, şarapçılık belki de bölgedeki en eski şeydi. Hayvancılık, mükemmel dağ meraları sayesinde gelişti ve bilhassa atlar muvaffakiyetle yetiştirildi. Bölgedeki mineral yatakları arasında altın, gümüş, bakır, kurşun, demir ve kalay vardı ve hepsi yüksek beceri gerektiren metal işçiliği, bilhassa bronz kazanlar üretmek için kullanılıyordu. Antik Akdeniz ile Asya ve Anadolu kültürleri arasındaki ticaret yollarındaki lokasyonu, bir başka refah kaynağıydı.
Kale başkenti, yaylalarda Van Gölü'nün doğu kıyılarında kireçtaşı bir burun üzerine inşa edilmiş olan Tuşpa'ydı (daha sonra Van olarak adlandırıldı). Bölge valileri kralı temsil ediyor ve vergileri başkente geri yönlendiriyordu. MÖ 776'da, I. Argishti (MÖ 785-760) Ağrı Ovası'nda Argishtihinili adında yeni bir şehir kurdu, daha sonra krallığın ikinci şehri olacak ve Armavir olarak yeniden adlandırıldı. Daha sonra, MÖ 685 civarında, Kral II. Rusa (MÖ 685-645 civarı) yine Ağrı Ovası'nda önemli kuzey şehri Teishebaini'yi (modern Erivan) kurdu. Bugün önemli kalıntıları bulunan önemli bir kale sahası, bugünkü Ermenistan başkenti Erivan yakınlarındaki Erebuni'dir.
Urartu dininin panteonu, Hurri Teşub'dan fırtına ve gök gürültüsü tanrısı Teisheba gibi benzersiz ve Hurri tanrılarının bir karışımını ihtiva eder. MÖ 9. yüzyılın ortalarında kral Ishpuini, ecnebi kökenli ve savaşla irtibatlandırılan bir tanrı olan Haldi'yi (Khaldi) tanrıların başına terfi ettirdi. Bu tanrı o kadar önemliydi ki Urartular bazen Haldianlar veya "Haldi'nin çocukları" olarak anılırdı. Muhtelif tanrılara içkiler ve hayvan kurbanları takdim edildiği gibi silahlar ve kıymetli eşyalar da adanırdı.
Erken Urartu yazılarında basit piktogramlar kullanılırdı, ancak çivi yazısı komşu çağdaş Mezopotamya kültürlerinden benimsendi ve uyarlandı. Krallıktan günümüze ulaşan çivi yazısı abideleri, Urartu dilinin Hurrice ile irtibatlı olduğunu göstermektedir.
MÖ 7. yüzyılda Urartu, Hazar Denizi'nden Yukarı Fırat'a (doğudan batıya) ve kuzeyde Kafkas dağlarından güneyde Toros Sıradağları'na kadar uzanan bir bölgeyi kontrol ediyordu. Urartu'nun baş düşmanı Neo-Asur İmparatorluğu'ydu, lakin iki devlet arasında ticaret münasebetlerine deliller de bulunmaktadır. Asur hükümdarı III. Tiglat-Pileser (M.Ö. 745-727) bilhassa saldırgandı ve Tuşpa'yı kuşattı. İki devlet arasındaki bir diğer önemli çatışma, II. Sargon'un (M.Ö. 722-705) M.Ö. 714'teki seferi esnasında yaşandı.
Gerileme
Urartu krallığı, MÖ 640 ile MÖ 590 yılları arasında şehirleri yok edildiğinde şiddetli bir şekilde sona erdi. Asurlularla onlarca sene süren savaşlar sebebiyle zayıflamış olan krallık, kendi imparatorluğunu kontrol edemeyecek kadar genişlemiş olabilir. Failler bilinmiyor ancak İskitler bir namzet, Kimmerler bir diğeri ve hatta muhtemelen Urartu krallarının idare ettiği topraklardan gelen güçler de. Krallık, MÖ 585'ten itibaren Medlerce zaptedildi ve ardından MÖ 6. yüzyılın ortalarında Büyük Kiros'un Ahameniş İmparatorluğu'na dahil edildi.
Orontid Hanedanlığı (MÖ 570 - MÖ 200 civarı)
Pers Satraplığı
Orontid hanedanı, antik Ermenistan'da Urartu Krallığı'nın yerini aldı ve MÖ 6. yüzyıldan 3. yüzyıla değin hüküm sürdü. Orontid kraliyet hanedanının kurucusu Orontes (Yervand) Sakavakyats'tı (takriben MÖ 570-560, ama Orontidlerin çoğunun saltanat tarihleri münakaşalıdır). İlkin, Ahamenişler yeni topraklarını ikiye böldüklerinde Orontidler Pers satrapları olarak hüküm sürdü ve doğu eyaletinde, mahalli olarak Yervand (İran dilinde "güçlü" anlamına gelen arvand kelimesinden) olarak bilinen Orontid hanedanı, Pers hükümdarları namına satrap olarak hüküm sürdü. Böylece, Pers kültürü, dili ve siyasi pratikleri, kendi Urartu geleneklerini de koruyan antik Ermenistan'a tanıtıldı.
Pers yanlısı devlet Armena veya Armenya'nın bilinen ilk sözü, MÖ 520 civarında Pers'teki Behistun'daki bir kaya yüzüne yazılmış Darius I'in (MÖ 522-486) kitabesinde kaydedilmiştir. Bu kitabede kralın kraliyet malları Eski Farsça olarak listelenmiştir. Eski Urartu başkenti Van aynı zamanda Orontidler'in ilk başkentiydi. MÖ 522'de Pers İmparatorluğu'ndan ayrılma teşebbüsü kısa sürdü, çünkü Ermenistan asker ve haraç, bilhassa da atlar için çok kıymetli bir kaynaktı. Pers idaresi altındaki hayat en azından katlanılabilir görünüyordu ve Ermeni kültürü büyük ölçüde kendi yolunu takip etmeye bırakıldı. MÖ 4. yüzyılın ortalarına gelindiğinde, Pers kontrolü altındaki iki bölünmüş bölge politik olarak birleşmiş, nüfusları karışmış ve dil tek bir dil haline gelmişti: Ermenice.
Makedon İmparatorluğu
Büyük İskender'in yükselişinin ardından Ermenistan resmen Makedonya tarafından ilhak edildi ve MÖ 330'da Armavir başkent yapıldı (eski Urartu şehri Argishtihinili). Ermenistan'ın siyasi idaresinin Persler devrindeki gibi kaldığı, Orontidlerin artık geniş olan Makedonya İmparatorluğu içinde yarı müstakil krallar olarak hüküm sürdüğü anlaşılıyor. Gerçekten de, Ermeni idareciler dahi nakharar olarak bilinen ve ırsi bir asalet oluşturan güçlü mahalli lordları kontrol etmekte zorlandı, bölgenin o devirdeki "feodal" yapısı böyleydi.
Selevkos İmparatorluğu
MÖ 321'den itibaren Seleukoslar, genç liderin ölümünden sonra İskender'in imparatorluğunun Asya bölümünü idare etti ve bu da Ermeni, Pers ve Yunan unsurlarının zengin bir kültürel karışımını yaratan muayyen bir Helenleşmeye yol açtı. Selevkos İmparatorluğu'nun büyüklüğü o kadar büyüktü ki, Orontid hükümdarları, artık üç ayrı sahaya sahip bir bölgede büyük ölçüde muhtariyetin tadını çıkarmaya bırakıldı: Küçük Ermenistan (kuzeybatıda, Karadeniz'e yakın), Büyük Ermenistan (Ermeni halkının ananevi kalbi) ve Sophene (güneybatıda Dsopk olarak da bilinir). Orontid krallarının istiklali, kendi sikkelerini basmalarıyla gösterilir.
III. Antiochus ve Gerileme
M.Ö. 260 civarında, Batı Ermenistan'da yeni birleşmiş Kommagene ve Sophene Krallığı ortaya çıktı ve Orontid kökenli bir hükümdar olan Sames (diğer adıyla Samos) tarafından idare edildi. Önemli Samosata (Şamşat) şehrini kuran Sames'ti (M.Ö. 260-240). Bu devirde ayrıca Perslerin tekrar canlanması ve Part İmparatorluğu'nun (M.Ö. 247 - MS 224) büyümesi görüldü ve artık Ermenistan üzerinde hakimiyet iddia ediyorlardı. Lakin Selevkos kralı III. Antiochus (M.Ö. 222-187) Ermenistan üzerindeki kontrolü yeniden sağladı ve bihassa Partları bastırmak için bölgeden geçerken orduları için 300 talent gümüş ve 1.000 at çıkardı.
Doğu Ermenistan'da hüküm süren Orontid hanedanının sonuncusu Kral IV. Orontes'ti (diğer ismiyle Son Yervand, MÖ 212-200). Yervand başkenti Armavir'den yeni kurulan Yervandashat'a taşıdı. Kralın öldürülmesinden sonra halefi, önümüzdeki asırlarda Ermenistan'a hükmedecek bir sonraki hanedanın kurucusu olan Kral Artaksias I (Artashes) idi. Kral, muhtemelen son on yıllarda Ermeni istiklal temayülünü azaltmak için III. Antiochus tarafından desteklendi ve doğrudan satrap yapıldı.
Artaksiad Hanedanlığı (M.Ö. 200 - MS 12)
Artaksias I
III. Antiochus sadece Ermenistan'ın idari evini değiştirmekle kalmadı, iki satraplık yarattı: I. Artaksias (M.Ö. 200 - M.Ö. 160) Ermenistan'da ve Zariadris güneybatıdaki daha küçük Sophene Krallığı'nda. Antiochus M.Ö. 190'da Magnesia Muharebesi'nde Romalılar tarafından mağlup edildiğinde, Artaksias kendini kral ilan etti ve krallığını genişletmeye başladı, bu krallığı idari merkezileştirme ile mülkiyet haklarını ve tacın otoritesini ilan etmek için sınır stelleri gibi yeniliklerle sağlamlaştırdı. M.Ö. 176'da Artaksata'da (Artashat) yeni bir başkent kuruldu. Büyük Kartacalı general Hannibal'in, Romalılara mağlup olmasının ardından Artaksias'a hizmet ederken şehrin surlarını tasarladığı rivayet edilir.
I. Artaksias öldüğünde, yerine oğulları geçti ve Artaksiad Hanedanı (diğer adıyla Artashesian hanedanı) kuruldu. Ermenistan daha sonra sürdürülebilir bir refah ve bölgesel önem periyodu yaşadı ancak aynı zamanda bölgenin iki süper gücü olan Part ve Roma arasında devamlı sıkıştı. Her ikisi de Ermenistan'ı idare etmek için kendi namzetlerini öne sürerek iki imparatorluk arasında bir tampon bölge oluşturdu.
Büyük Tigranes
Artaksiad krallarının en büyüklerinden biri veya aslında herhangi bir Ermeni kralı, II. Tigranes (II. Tigran) veya Büyük Tigranes'ti (MÖ 95 - MÖ 56). Ermeni krallığını önemli ölçüde genişletti; önce, MÖ 94'te Sophene Krallığı'nı ilhak etti. Sonra, müthiş kuşatma makineleri ve ağır zırhlı süvari birlikleriyle Kapadokya, Adiabene, Gordyene, Fenike ve Antakya dahil Suriye'nin bazı bölgelerini fethetti. Ermeni kralı, Partlar kuzeydeki göçebeleri istila etmekle uğraşırken, MÖ 87'de Part kraliyet yazlık ikametgahı olan Ekbatana'yı bile yağmaladı. Büyük Tigranes'in Ermeni İmparatorluğu zirve zamanında Karadeniz'den Akdeniz'e kadar uzanıyordu. Ermeniler daha önce veya daha sonra Asya'nın bu kadar büyük bir kısmını kontrol edemeyecekti.
Tigranes, MÖ 85'ten itibaren kendisine "kralların kralı" namını verdi ve MÖ 83'te yeni bir başkent kurdu, Tigranocerta (diğer ismiyle Tigranakert ve mevkisi belirsiz), mimarisiyle meşhur Helenistikti. Yunan dili, asillerin ve idarenin dili olarak muhtemelen Farsça ve Aramice ile birlikte kullanılırken, sıradan insanlar Ermenice konuşuyordu. Farsça unsurlar, bilhassa din sahasında, Ermeni kültürel karışımının mühim bir parçası olmaya devam etti.
Roma-Part Savaşları ve Gerileme
Tigranes, kızıyla evlendiği Pontus kralı VI. Mithridates (M.Ö. 120-63) ile ittifak kurdu. İki bölgesel güç arasında böyle bir ittifakın tehlikesini gören Roma Cumhuriyeti, Pontus'a taarruz ederrk karşılık verdi ve Mithridates M.Ö. 70'te Tigranes'in sarayına kaçtığında Romalılar Ermenistan'ı işgal etti. Tigranocerta M.Ö. 69'da zaptedildi ve Ermeni kralı fetihlerini terk etmeye mecbur kaldı. M.Ö. 66 civarında bu defa Büyük Pompey liderliğinde tahakkuk eden bir başka Roma taarruzunu müteakip Ermenistan, Roma himayesi altına alındı. Artaksiadlar idarelerini sürdürdü ama Roma-Part savaşlarına iştirak etmek zorunda kaldılar ve hem M.Ö. 53'te Marcus Licinius Crassus'a hem de M.Ö. 36'da Mark Antony'ye asker sağladılar. Ermeni desteğinden memnun olmayan ikinci general, MÖ 34'te krallığa saldırdı ve kral II. Artavasdes'i (MÖ 56-34) daha sonra Kraliçe Kleopatra tarafından idam edileceği İskenderiye'ye götürdü. Ardından önce Ermenistan'da Roma destekli bir kral, ardından da yeni bir aile olan Arşak (Arşakuni) hanedanı tahta geçene kadar Part destekli bir namzetle müzikli taht oyunları oynandı.
Arşak Hanedanlığı (MS 12 - 428)
I. Tiridates
Arşak hanedanlığının kurucusu Vonon'du (Vonones), lakin birkaç kısa süreli kralca takip edildiğinden, bazı tarihçiler hanedanın hakiki banisinin Ermenistan'ın I. Tiridates (MS 63 - 75 veya 88) olduğunu düşünüyor. Kendisi, bilhassa Tiridates'i tahta oturtmak gayesiyle MS 52'de Ermenistan'ı işgal eden Part kralı I. Vologases'in (MS 51-78) kardeşiydi. Romalılar Partların tampon bölgelerine girmesine izin vermekle iktifa etmedi ve MS 54'te İmparator Nero (MS 54-68) en iyi generali Gnaeus Domitius Corbulo kumandasında bir ordu gönderdi. Artaksata ve Tigranocerta gibi mühim Ermeni şehirlerinin zaptedildiği on yıllık aralıklı savaş, MS 63'te Rhandia Antlaşması'yla sona erdi. Artık Partların Ermeni krallarını namzet gösterme hakkına malik olduğu, lakin Roma'nın onları taçlandırma hakkına sahip olduğu kabul edildi. Böylece Nero, Tiridates'i Roma'da muhteşem bir teşhirde taçlandırma imtiyazına kavuştu.
Roma Müdahaleleri
Vespasian (MS 69-79) MS 72'de komşu krallıklar olan Kommagene ve Küçük Ermenistan'ı ilhak ederek Part hanedanının eline daha fazla toprak geçmemesini sağladı. Ardından İmparator Trajan (MS 98-117) hükümdar değişikliği hususunda kendisine danışılmaması bahanesini kullanarak fırsatı değerlendirip Ermenistan'ı Roma'ya ilhak edene kadar bir barış devri yaşandı. Daha sonra MS 114'te Part'a savaş açtı. Netice olarak Ermenistan, Roma İmparatorluğu'nun bir eyaleti haline getirildi ve Kapadokya ile birlikte idare edildi.
İmparator Hadrian (MS 117-138) bu rahatsız edici eyaleti elinde tutma mevzusunda çok daha az istekliydi ve müstakil olmasına izin verdi. Müteakip yüzyılda muhtelif Part ve Roma akınları tahakkuk etti ancak en azından Artaksata, iki imparatorluk arasındaki resmi ticaret noktalarından biri haline getirildikten sonra refaha kavuştu.
Sasani İmparatorluğu
Sasani hanedanının 224'te yükselişinin ardından, Ermenistan'a karşı daha saldırgan bir Pers dış politikası vardı ve bu, MS 252'de Sasaniler tarafından tam ölçülü bir işgalle neticelendi. İran'daki mağlup Arsakidlerle bu kadar yakın kan bağları olan Ermeni Arsakid kralları, yeni Sasani nizamına meşruiyet tehdidi oluşturuyordu. Sasaniler bu devirde Roma'ya karşı birkaç büyük zafer kazandı, lakin Romalılar 4. yüzyılda yeniden canlandı. Toz nihayet yeniden yatıştığında, Ermenistan krallığı kendisini Roma ve Pers arasında bölünmüş halde buldu ve Arsakidler yalnızca batı Ermenistan'ı idare etmeye devam etti. 298'de, Diocletian'ın (284-305) himayesinde Ermenistan, Arsak hanedanının büyük idarecilerinden biri olan IV. Tiridates (III. Trdat veya IV. Trdat) ile kral olarak birleştirildi (298 - 330 civarı) .
Büyük Tiridates ve Hıristiyanlık
Büyük Tiridates krallığını merkezileştirmeye ve eyaletleri ile valilerini tekrar düzenlemeye koyuldu. Vergi mükellefiyetlerini daha iyi belirlemek için arazi ölçümleri de yapıldı; kral Ermenistan'ı tekrar daha büyük yapmaya kararlıydı. Bu devrin en kalıcı hadisesi, Ermenilerin takribi 314 yılında, hatta daha erken bir tarihte Hristiyanlığı resmen kabul etmesiydi. Gelenek, Tiridates'in kendisinin 301 yılında Aziz Aydınlatıcı Krikor tarafından dönüştürüldüğünü kaydeder. Bu hareketin bir neticesi de, Persler tarafından dine karşı zulmün daha şiddetli bir şekilde müstakil bir devlet yaratılmasına yardımcı olmasıydı. O zamanlar Krikor Lusavoriç olarak bilinen Aziz Krikor, 314 yılında Ermenistan'ın ilk piskoposu yapıldı. IV. Tiridates, Hristiyanlığı dahili politik sebeplerle de benimsemiş olabilir - pagan dininin sonu, eski mabet hazinelerine el koymak için iyi bir bahaneydi ve yeryüzünde Tanrı'nın temsilcisi olarak hükümdarın yer aldığı tek tanrılı bir din, asillerinden, nakhararlardan ve genel olarak halktan daha fazla sadakat aşılayabilirdi.
Bölünme ve Gerileme
Mamafih Ermenistan dışından daha büyük bir tehdit vardı, çünkü Sasaniler Ermenistan'ı doğrudan idare etme mevzusunda tekrar daha hırslı hale geldi ve Ermeni şehirlerine taarruzlarda bulundu. O zaman imparator I. Theodosius (379-395) ve III. Şapur (383-388) Ermenistan'ı Doğu Roma (Bizans) İmparatorluğu ve Sasani Persleri arasında resmen bölmeyi kabul etti.
405'te Ermeni alfabesi Mesrop Maştots tarafından icat edildi ve İncil bu dile tercüme edildi, bu da Ermenistan'da Hristiyanlığın daha da yayılmasına ve yerleşmesine yardımcı oldu. Lakin politik olarak bir değişim zamanı gelmişti. Ermeni tacının ardındaki son Arsak hükümdarı, saraydaki Pers taraftarı ve Hristiyan aleyhtarı grupları bastıramayan, Perslerce kaldırılıp yerine vali idarecileri, marzpanlar tayin edilen IV. Artashes'ti (422-428).
Mamikonyan Hanedanı (428-652)
Mamikonyanlar
Antik Ermenistan'ı idare eden son büyük hanedan, MÖ 1. asırdan beri Ermeni ordusunda kuvvetli bir güç olan Mamikonyanlardı. MS 4. asrın sonuna gelindiğinde, Ermenistan'ın silahlı kuvvetlerine liderlik eden büyük mareşalin (sparapet) ırsi makamı umumiyetle bir Mamikonyan lordunca idare ediliyordu. Diğer asil aileler arasında Mamikonyanlar, Arşak kraliyet ailesinin kendisinden sonra ikinci sıradaydı, hatta iki mensubu naip olarak bile vazife yapmıştı: Mushegh ve Manuel Mamikonyan. Arsak'ın idareci hanedanı düştükten sonra, Mamikonyanlar Pers hükümdarlarının dayattığı sınırlamalar dahilinde devlet işlerine hakim olmak mecburiyetinde kaldı.
Pers ve Avarayr
Persler, 428'den itibaren ülkelerinin yarısında (Persarmenia) marzpan hükümdarları kurdu. Sasani kralını temsil eden marzpanlar, tam bir sivil ve askeri otoriteye sahipti. Pers kültürel emperyalizmini takiben Ermeni asiller ve din adamları arasında hoşnutsuzluk şayiaları duyulmuştu, lakin meseleler 439 civarında Pers kralı II. Yazdgird (Yazdagerd)'in tahta çıkmasıyla gerçekten doruğa ulaştı. Sasani hükümdarları uzun zamandır Ermeni Hıristiyanların hepsinin sadece Bizans casusu olduğundan şüpheleniyorlardı, lakin Yazdgird Zerdüştlüğün ateşli bir müdafiiydi ve siyasi ile dini politikanın iki ucu keskin kılıcı Ermenistan'ı küçültmek üzereydi.
451'in Mayıs veya Haziran ayında, modern İran'daki Avarayr (Avarair) Muharebesi'nde Ermeniler baskıya karşı isyan ettiler ve devasa bir Pers ordusuyla karşı karşıya kaldılar. Takribi 6.000 Ermeni, Vardan Mamikonyan tarafından idare ediliyordu, ancak onlar için talihsizlik, bu gayeyle gönderilen bir elçiliğe rağmen Hıristiyan Bizans İmparatorluğu'ndan yardım gelmemesiydi. Belki de beklenmedik bir şekilde, Pers destekli marzpan, Vasak Siuni de muharebede hiçbir mahalde görünmüyordu. Rakiplerinden çok daha fazla sayıda olan ve mümtaz bir "Ölümsüzler" birliği ve bir sürü savaş fili çıkaran Persler, muharebeyi yeterince kolay kazandılar ve rakiplerini katlettiler; bundan sonra Ermeni Kilisesince "şehit" terimi kullanılacaktı. Gerçekten de savaş, savaş alanında ölen ve hatta bir aziz ilan edilen Vardan ile bir direniş sembolü haline geldi.
Sonraki birkaç on yıl boyunca küçük isyanlar devam etti ve Mamikonyanlar dikkatli bir direniş politikası sürdürdü. Strateji işe yaradı, çünkü 484'te iki devlet arasında Ermenistan'a daha fazla siyasi muhtariyet ve dini düşünce hürriyeti tanıyan Nvarsak Antlaşması imzalandı. Tam bir dönüşümle, Vardan'ın yeğeni Vahan, 485'te marzpan oldu. Barış refah getirdi ve Artashat Bizans ve Pers İmparatorlukları arasında önemli bir ticaret noktası haline geldikçe ticaret inkişaf etti. Ermenistan, dil, Hristiyan inancı ve 5. yüzyılın sonlarında ülkenin ilk şümullü tarihi olan Ermenilerin Tarihi'ni yazan Movses Khorenatsi (Horenli Musa) gibi şahsiyetlerin yardımıyla birleşik bir millet olarak ayaklarını buluyordu.
Arap Halifelikleri
Ermenistan'ın coğrafi mevkii, bir kere daha çöküşüne sebep olacaktı. MS 6. yüzyılın sonuna doğru, Pers ve Bizans İmparatorluğu, Bizans'ın Ermenistan'ın üçte ikisini ele geçirmesine sebep olan başka bir bölünme yarattı. Mamafih, bölgede yeni bir gücün dramatik yükselişinin ardından, Arap Raşudin Halifeliği, 637'de Sasani başkenti Ktesifon'u ve 640 ila 650 arasında Ermenistan'ı fethetti. Ülke, 701'de Emevi Halifeliği'nin bir eyaleti olarak resmen ilhak edildi.
This article was made possible with generous support from the National Association for Armenian Studies and Research and the Knights of Vartan Fund for Armenian Studies.
