İpek Yolu, MÖ 130'da Çin'in Han Hanedanlığı döneminde resmen kurulmuş ve antik dünyanın bölgelerini MÖ 130- MS 1453 yılları arasında ticarette birbirine bağlayan eski bir ticaret yolları ağıydı. İpek Yolu doğudan batıya tek bir yol değildi ve bu nedenle tarihçiler 'İpek Güzergahı' adını tercih ediyor, ancak 'İpek Yolu' yaygın olarak kullanılıyor.
Avrupalı kaşif Marco Polo (1254-1324) bu yolları gezdi ve ünlü eserinde onları derinlemesine tanımladı, ancak onları adlandırma konusunda bir önemi olmadı. Bu yol ağı için her iki terim de -İpek Güzergahı ve İpek Yolu- Alman coğrafyacı ve gezgin Ferdinand von Richthofen tarafından MS 1877'de türetilmiş ve bunlara 'Seidenstrasse' (İpek Yolu) veya 'Seidenstrassen' (İpek Yolları) adı verilmiştir. Polo ve daha sonra von Richthofen, İpek Yolu üzerinde taşınan mallardan bahsetmişlerdir.
Batı'dan Doğu'ya giden mallar:
- Atlar
- Eyer takımı ve koşum
- Asma ve üzüm
- Hem egzotik hem evcil hayvanlar ve köpekler
- Hayvan kürkleri ve derileri
- Bal
- Meyve
- Züccaciye
- Yün battaniyeler, kilimler, halılar
- Tekstil (perde gibi)
- Altın ve Gümüş
- Develer
- Köleler
- Silah ve cephane
Doğu'dan Batı'ya giden mallar:
- İpek
- Çay
- Boya
- Değerli taşlar
- Çini (tabak, kase, bardak, vazo)
- Porselen
- Baharat ( tarçın ve zencefil gibi)
- Bronz ve altın eserler
- İlaç
- Parfüm
- Fil dişi
- Pirinç
- Kağıt
- Barut
Ağ, Han Hanedanlığı'nın (MÖ 202 - MS 220) batı ile resmi olarak ticarete başladığı MÖ 130'dan, Osmanlı İmparatorluğu'nun batıyla ticareti boykot edip yolları kapattığı MS 1453'e kadar düzenli olarak kullanıldı. Bu zamana kadar Avrupalılar doğudan gelen mallara alışmışlardı ve İpek Yolu kapanınca tüccarların bu mallara olan talebi karşılamak için yeni ticaret yolları bulmaları gerekiyordu.
İpek Yolu'nun kapanması, Avrupalı kaşiflerin denize açılıp kara ticaretinin yerini alacak yeni su yolları çizmesi tarafından tanımlanacak olan Keşif Çağı'nı (Keşif Çağı, MS 1453-1660 olarak da bilinir) başlattı. Keşif Çağı, Avrupa gemileri kendi tanrıları ve ülkeleri adına bazı topraklar üzerinde hak iddia ettikleri ve diğerlerini batı kültürünü ve dinini tanıtarak etkilediği ve aynı zamanda bu diğer ulusların Avrupa kültürel geleneklerini etkilediği için dünyadaki kültürleri etkilemiştir. İpek Yolu - açılışından kapanışına kadar - dünya medeniyetinin gelişimi üzerinde o kadar büyük bir etkiye sahiptir ki, modern dünyayı onsuz hayal etmek zor.
Pers Kral Yolu
İpek Yolu'nun tarihi, pratikte Han Hanedanlığı'ndan önceye dayanmaktadır. Fakat, İpek Yolu'nun ana arterlerinden biri olarak hizmet edecek olan Pers Kraliyet Yolu, Ahameniş İmparatorluğu (c. MÕ 550-330) sırasında kuruldu. Pers Kraliyet Yolu, kuzey İran'da (bugünkü İran) Susa'dan Küçük Asya'da (günümüz Türkiye'si) Akdeniz'e kadar uzanıyordu ve yol boyunca elçilerin mesajları imparatorluk boyunca hızla iletmeleri için genç atlarla birlikte postaneleri içeriyordu. İranlı(Pers) habercilerinin hızı ve etkinliği hakkında yazan Herodot şöyle demiştir:
Dünyada İranlı kuryelerden daha hızlı seyahat eden başka bir şey yok. Ne kar, ne yağmur, ne sıcaklık, ne de gecenin karanlığı bu kuryelerin belirlenen aşamalarını azami hızla tamamlamalarına engel değildir. (Histories VIII.98)
Bu satırlar, yüzyıllar sonra, Amerika Birleşik Devletleri postanesinin inancını oluşturacaktı. İranlılar Kral Yolu'nu dikkatli bir şekilde korudular ve zamanla daha küçük yan yollarla genişlettiler. Bu yollar sonunda Hindistan alt kıtasına, Mezopotamya'ya ve Mısır'a indi.
Çin ve Batı
Büyük İskender İran'ı fethettikten sonra, MÖ 339'da Neb'in (modern Tacikistan) Fergana Vadisi'nde İskenderiye Eschate şehrini (daha sonra Yunan Krallığı) kurdu. İskender, yaralı gazilerini şehirde bırakarak yoluna devam etti. Zamanla, bu Makedon savaşçılar yerli halkla evlenerek İskender'in ölümünün ardından Seleukos İmparatorluğu altında gelişen Greko-Baktriyan kültürünü yarattı.
Greko-Baktriya kralı I. Euthydemus (M.Ö. 260-195) döneminde, Greko-Baktriya topraklarını genişletmişti. Yunan tarihçi Strabon'a (MÖ 63- MS 24) göre Yunanlılar "imparatorluklarını Seres'e kadar genişlettiler" (Geography XI.ii.i). 'Seres', Yunanlıların ve Romalıların Çin'i, Doğu Asya'da 'ipeğin geldiği ülke' anlamına gelen Çin'i tanıdıkları isimdi. O halde, Çin ile batı arasındaki ilk temasın MÖ 200 yıllarında geldiği düşünülmektedir.
Çin'in Han Hanedanlığı, kuzey ve batı sınırlarında Xiongnu'nun göçebe kabileleri tarafından sürekli taciz edildi. MÖ 138'de İmparator Wu, Xiongnu'yu yenmek için Yüezhi halkıyla pazarlık yapmak üzere elçisi Zhang Qian'ı batıya gönderdi.
Zhang Qian'ın seferi, onu Orta Asya'daki birçok farklı kültür ve medeniyetle ve bunların arasında, Büyük İskender'in ordusunun soyundan gelen Greko-Baktriyalılar olan 'Dayuan', 'Büyük İyonyalılar' olarak adlandırdığı kişilerle temasa geçirdi. Dayuan'ın güçlü atları vardı, Zhang Qian bunları Wu'ya bildirdi ve bunlar yağmacı Xiongnu'ya karşı etkili bir şekilde kullanılabilirdi.
Zhang Qian'ın yolculuğunun sonuçları, yalnızca Çin ile batı arasında daha fazla temas değil, aynı zamanda bir süvari donatmak için ülke genelinde organize ve verimli bir at yetiştirme programıydı. At, Çin'de uzun zamandır biliniyordu ve Shang Hanedanlığı (MÖ 1600 - 1046) kadar erken bir tarihte süvari ve savaş arabaları için savaşta kullanılıyordu, ancak Çinliler batı atının boyutuna ve hızına hayran kaldılar. Dayuan'ın batı atıyla Han Hanedanlığı, Xiongnu'yu yendi. Bu başarı, İmparator Wu'ya batı ile ticaret yoluyla başka neler kazanılabileceği konusunda spekülasyon yapma konusunda ilham verdi ve İpek Yolu MÖ 130'da açıldı.
MÖ 171-138 yılları arasında Part kralı I. Mithridates, Mezopotamya'daki krallığını genişletmek ve sağlamlaştırmak için sefere çıktı. Seleukos Kralı Antiochus VII Sidetes (MÖ 138-129) bu genişlemeye karşı çıktı ve aynı zamanda kardeşi Demetrius'un ölümünün intikamını almak için Mithridates'in halefi olan II. Phrates'in Part kuvvetlerine karşı savaş açtı. Antiochus'un yenilmesiyle Mezopotamya Part egemenliğine girdi ve onunla birlikte İpek Yolu'nun kontrolü de ele geçirildi. Partlar daha sonra Çin ile batı arasındaki merkezi aracı oldular.
İpek Yolu Üzerinden Ticareti Yapılan Mallar
İpek Yolu ticaret ağı boyunca birçok farklı türde mal seyahat ederken, adı Çin ipeğinin batıda, özellikle Roma ile olan popülaritesinden geliyor. İpek Yolu yolları Çin'den Hindistan'a, Küçük Asya'ya, Mezopotamya'ya, Mısır'a, Afrika kıtasına, Yunanistan'a, Roma'ya ve İngiltere'ye uzanıyordu.
Kuzey Mezopotamya bölgesi (bugünkü İran), Part İmparatorluğu'nun bir parçası olarak Çin'in ticarette en yakın ortağı haline geldi ve önemli kültürel alışverişleri başlattı. Han Hanedanlığı döneminde Çinliler tarafından icat edilen kağıt ve yine bir Çin icadı olan barutun kültür üzerinde ipekten çok daha büyük etkisi oldu. Doğunun zengin baharatları da ipek endüstrisinden doğan modaya daha çok katkıda bulunmuştur. Öyle olsa bile, Roma İmparatoru Augustus zamanında (MÖ 27 – MS 14) Çin ile batı arasındaki ticaret sıkı bir şekilde kurulmuştu ve ipek Mısır, Yunanistan ve özellikle Roma'da en çok aranan maldı.
Romalıların ipek aşkı
Octavian Caesar, İmparator Augustus olmadan önce, hasımları Mark Antony (MÖ 83-30) ve Kleopatra VII'yi (MÖ 69-30) ahlaksız olarak kınamak için tartışmalı ipek giyim konusunu ele aldı. Her ikisi de giderek ahlaksızlıkla ilişkilendirilen Çin ipeğini tercih ettiğinden, Octavian düşmanlarını küçümsemek için bu bağlantıyı kullandı. Octavianus, Antonius ve Kleopatra'yı yenecekti; ancak ipeğin popülaritesini azaltmak için hiçbir şey yapamadı.
Tarihçi Will Durant şöyle yazıyor:
Romalılar [ipeği] ağaçlardan toplanan bitkisel bir ürün olarak düşündüler ve ağırlığına göre altın olarak değerlendirdiler. Bu ipeğin çoğu Kos adasına geldi ve burada Roma ve diğer şehirlerin hanımları için elbiseler haline getirildi; MS 91'de görece yoksul olan Messenia eyaleti, kadınlarının dini törenlerde şeffaf ipek elbiseler giymelerini yasaklamak zorunda kaldı. (329)
Genç Seneca zamanında (MÖ 4 - MS 65), muhafazakar Romalılar, Çin ipeğini kadınlar için ahlaksız bir elbise ve erkekler için efemine kıyafetler olarak kınamakta Augustus'tan daha ateşliydi. Ancak bu eleştiriler Roma ile ipek ticaretini durdurmak için hiçbir şey yapmadı ve Kos adası ipek giysi imalatıyla zengin ve lüks hale geldi.
Durant'in yazdığı gibi, "İtalya 'olumsuz' bir ticaret dengesine sahipti - neşeyle [satın aldığından] sattığından daha fazlasını aldı", ancak yine de Çin'e "halılar, mücevherler, kehribar, metaller, boyalar, ilaçlar ve cam gibi zengin mallar ihraç etti" (328-329). İmparator Marcus Aurelius'un (MS 161-180) zamanına kadar, ipek Roma'daki en değerli maldı ve hiçbir muhafazakar eleştiri ticareti yavaşlatmayı ya da modayı durdurmayı başaramadı.
Aurelius'tan sonra bile ipek, MS 476'da Roma İmparatorluğu'nun çöküşüne kadar giderek daha pahalı olmasına rağmen popülerliğini korudu. Roma, Bizans İmparatorluğu olarak bilinen ve Roma'nın ipek tutkusunu sürdüren doğu yarısında ayakta kaldı. MS 60 civarında batı, ipeğin Çin'deki ağaçlarda yetiştirilmediğini, aslında ipekböcekleri tarafından eğrildiğini fark etmişti. Çinliler, ipeğin kökenini çok bilinçli bir şekilde bir sır olarak saklamışlardı ve bir kez çıktıktan sonra, ipekböceklerini ve ipeğin hasat sürecini dikkatle korudular.
Çinlilerin ipek için talep ettiği fahiş fiyatları ödemekten bıkan Bizans imparatoru Justinian (MS 527-565), ipekböceklerini çalmak ve onları batıya geri kaçırmak için keşiş kılığında iki elçiyi Çin'e gönderdi. Plan başarılı oldu ve Bizans ipek endüstrisini başlattı. Bizans İmparatorluğu MS 1453'te Türklere düştüğünde, Osmanlı İmparatorluğu İpek Yolu'nun eski yollarını kapattı ve batı ile tüm bağlarını kesti.
İpek Yolu Mirası
İpek Yolu'nun en büyük değeri kültür alışverişiydi. Sanat, din, felsefe, teknoloji, dil, bilim, mimari ve uygarlığın diğer tüm unsurları bu yollar boyunca değiş tokuş edilmiş, tüccarların ticaret yaptığı ticari mallarla ülkeden ülkeye taşınmıştır. Bu ağ boyunca, Bizans İmparatorluğu'nu yok eden ve İpek Yolu yoluyla Konstantinopolis'e geldiği düşünülen MS 542'deki hıyarcıklı vebanın yayılmasında kanıtlandığı gibi, hastalık da yayıldı.
İpek Yolu'nun kapanması, tüccarları ticaret yapmak için denize açılmaya zorladı ve böylece dünya çapında etkileşime ve küresel bir topluluğun başlangıcına yol açan Keşif Çağı'nı başlattı. Zamanında İpek Yolu, insanların içinde yaşadıkları dünya hakkındaki anlayışlarını genişletmeye hizmet etti; fakat kapanması, Avrupalıları okyanus boyunca, Eski Dünya ve Yeni Dünya arasında mal ve değerlerin aktarıldığı sözde Kolombiya Mübadelesini başlatan Amerikaların Yeni Dünyası denen şeyi keşfetmeye ve sonunda fethetmeye itecektir. Bu sayede İpek Yolu'nun modern dünyanın gelişmesine zemin hazırladığı söylenebilir.
